42
Ádebiyatlar:
1История каракалпакской советской литературы, Ташкент,«Фан» 1983
2.Қарақалпақ совет әдебияты тарийхының очерклери Ташкент,1968
3.Қарақалпақ совет әдебияты Н,1984
4.Нурмухамедов М.Шығармалары 2 томлық, Н, 1983,85
5.С.Ахметов Қарақалпақ совет әдебияты тарийхы Н,1988
6.Жәримбетов Қ.Каракалпакская советская поэзия период Великой Отечественной
Войны,Н, 1982
5-tema: 1960- 80- jillardaǵi qaraqalpaq ádebiyati
Jobası:
1. 1960-80- jıllardaǵı qaraqalpaq prozası.
2. Bul dáwir qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw ózgesheligi
3. Qaraqalpaq dramaturgiyası 1960- 80- jıllarda.
Tayanısh sózler:
Psixologiyalıq povestler, xarakter, tariyxıy-roman, ballar ádebiyatı,
liro-epika janrınıń káp túrliligi
1.1960-80- jıllardaǵı qaraqalpaq prozası.
1950-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap elimizde kórkem ádebiyat shıǵarmaların basıp
shıǵarıp, kóp sanlı oqıwshılarǵa tanıstıratuǵın baspa sóz orınlarınan kóbeygenligine baylanıslı
kórkem dóretpelerdiń de jarıqqa shıǵıw dárejesi arta basladı. Berdaq atındaǵı sıylıq tastıyıqlanıp
eń belgili ádebiyat wákilleri bul sıylıqqa miyasar bola basladı. Burınǵı ádebiy kúshler óz qatarın
jáne de tolıqtırdı. Dúnya klassikalıq ádebiyatınıń progressiv tájiriybeler ózlestiriw arqalı ómir
shınlıǵın súwretlewdiń, qaharman obrazın jasawdıń jańa tájiriybeler payda boldı. Ádebiy janrlar
jetilisti hám janrlıq formalar payda boldı. Jazıwshılardan J.Aymurzaevtıń, İ.Yusupovtıń,
T.Jumamuratovtıń, T.Qayıpbergenovtıń, K.Sultanovtıń, Sh.Seytovtıń h.t. basqalardıń
shıǵarmaları rus hám basqada tuwısqan tillerge awdarıldı. Kórkem prozanıń hámme formaları
boyınsha, máselen: ocherk, gúrriń, povest, roman h.t.b. boyınsha kórkem dóretpeler jarıqqa
shıqtı. Bul dáwirde burınǵı tájiriybeli jazıwshılar bolǵan J.Aymurzaev, S.Xojaniyazov,
Q.Ermanov, X.Seytov h.t.b. prozada tabıslı isledi. Olardıń qatarına K.Sultanov,
T.Qayıpbergenov, A.Bekimbetov, Yu.Lentichev h.t.b. prozamızdıń wákilleri bolıp qaldı.
Ó.Ayjanov birden jarıq etip prozaǵa
Aral qushaǵında
romanı menen kirip keldi. Usınday-aq
bul dáwirde kórkem prozaǵa jas ádebiy kúshler bolǵan S.Sáliev, İ.Qurbanbaev, A.Aliev,
Sh.Seytov, G.Esemuratova, S.Bahadırova, Á.Atajanov h.t.b. kelip qosıldı. Prozanıń tematikası
keńeydi. Xalqımızdıń ótken ásirdegi progressiv gúresleri tiykarında
tariyxtan derek beriwshi
T.Qayıpbergenovtıń
Qaraqalpaq dástanı
trilogiyası, K.Sultanovtıń
Ájiniyaz
romanı,
O.Bekbawlievtıń
Beruniy
atlı romanları jarıqqa shıqtı. Sonday-aq Oktyabr awdarıspaǵı hám
kolxozlasıw dáwirine baylanıslı T.Qayıpbergenovtıń
Qaraqalpaq qızı
, Sh.Seytovtıń
Háwirli
samal
, S.Bahadırovanıń
Táǵdir
romanları óziniń oqıwshılarına jetip bardı. Bul dáwirde povest
janrıda bir qansha óziniń rawajlanıwına iye boldı. Mısalı, Ó.Xojaniyazovtıń
Máńgilik quyash
,
A.Alievtıń
Kútken kún
, Ǵ.Seytnazarovtıń
Dawıllar arasınan
, Sh.Seytovtıń
Kóp edi ketken
tırnalar
, U.Pirjanovtıń
Súwret
, T.Qayıpbergenovtıń
Wyqısız túnler
,
Suwıq tamshı
h.t.b. da
shıǵarmalar oqıwshılardıń ádebiy estetikalıq talǵamın bayıtıwǵa xızmet etti. Álbette kórkem
prozanıń bul dáwirde tez pát penen rawajlanıwınıń bir qansha sebepleri boldı. Jazıwshılarımız
43
50-jıllarǵa
salıstırǵanda kórkem sheberlik máselesin jaqsı meńgerip alǵan edi.
Jazıwshılarımızdıń sanınıń sapaǵa sáykes bolıwı kóp nárseni sheshken edi. Bunıń ústine arnawlı
tayarlıq penen kelgen hám ádebiyatımızdı rawajlandırıwǵa úles qosqan jaslardıń qatarı
burınǵısından da kóbeydi.
Sóz etip otırǵan dáwir prozasında shıǵarmalardıń tiykarınan material tańlawda
dokumentalizmge bet burıw procesi kúsheygenligi seziledi. Bul óz gezeginde qádimgi
shıǵarmanıń turmıs shınlıǵı menen jaqınlasqanın kórsetedi. Ómirdegi haqıyqıy bolǵan waqıyalar
menen real adamlar turmısınan T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq dástanı» trilogiyası,
K.Sultanovtıń
Ájiniyaz
romanı, O.Bekbawlievtıń
Beruniy
,
Taras
Aralda
shıǵarmaları
payda boldı. Olardan J.Aymurzaevtıń
Jetimniń júregi
hám Á.Tájimuratovtıń
Sarkoplı batır
povesti tariyxıy shıǵarmalarǵa usaǵanı
menen de, negizinen olar basqa janrdıń talabına
juwap
beredi. Demek, keyingi eki shıǵarmanıda memuarlıq sıpatlar basım. 1960-80-jıllardaǵı
qaraqalpaq prozasınıń janrlıq hám stillik kózqarastan jetilisiwi hám rawajlanıwı bunnan keyin de
prozamızdıń rawajlanıw baǵdarların belgilep berdi.
Keyingi dáwirde roman janrında kóp planlılıq seziledi. Bunı biz T.Qayıbergenovtıń
Qaraqalpaq dástanı
trilogiyasına kirgen romanlardan anıq kóriwimizge boladı. Bul romannıń
syujeti tiykarınan bir neshshe baslı qaharmanlardıń háreketi menen xalıq massasınıń háreketin
biriktirip súwretlewge qurılǵan. Bul janrdıń tariyxıy-biografiyalıq dep atalıwınıń sebebi,
bunda
dóretiwshi shaxstıń obrazı barınsha hár tárepleme súwretlenedi hám tariyxıy maǵlıwmatlar, ańız-
áńgimeler, legendalar baslı áhmiyetke iye. Álbette, bul dáwir prozasında qaharman obrazın
liriko-psixologiyalıq
planda
súwretlew
tendentsiyası
táwir-aq
kúsheydi.
Bunda
T.Qayıpbergenov, S.Sáliev, A.Aliev, S.Bahadırova povestlerinde jaslardıń ómirine, olardıń is
háreketlerine baylanıslı bolǵan waqıyalar liro-epikalıq planda realistlik penen súwretlenbekte.
Máselen, «Bir suwıq tamshı
povestindegi Gúlzar, S.Sálievtıń
Kárwan mánzildi gózler
povestindegi Kewlimjay, sonday- aq S.Bahadırovanıń
Hayallar
povestindegi Ziywar obrazları
liriko-psixologiyalıq planda jazılǵan. Házirgi prozaǵa aralasqan, sol dáwirde ele dóretiwshiligi
jas avtorlar bolǵan Sh.Seytov penen S.Bahadırovalar 60-80-jıllarda júdá ónimli túrde isledi. Olar
bir neshshe povestler dóretiw menen birge
Táǵdir
,
Xalqabad
atlı keń plandaǵı shıǵarmalardı
jazıp pitkerip oqıwshılarǵa usındı.
Házirgi prozamızdı etnografizmnen bas tartıw hám ómir shınlıǵın qaharman táǵdiri menen
tıǵız baylanıslı súwretlew usılları da en jaymaqta. Bul nárse ádebiy shıǵarmada ómir shınlıǵın
súwretlewdiń jańa basqıshqa kóterilgenligin ańlatadı. Demek, 1960-80-jıllardaǵı
qaraqalpaq
prozası óziniń rawajlanıwında úlken basqıshtı bastan keshirgenligin kóriwge boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: 
