Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

2.Bul dáwir qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıw ózgesheligi 
 
Poeziya qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarǵı janrlarınıń biri. Onıń saǵası qaraqalpaq xalqınıń 
awız-eki tvorchestvosınan, qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń dóretiwshiligiinen baslanadı. Al 
búgingi qaraqalpaq poeziyası- dúnya progressiv poeziyasınıń dástúrlerin erkin dawam etiwshi, 
xalqımızdıń milliy ruxıy sezimin ulıwma insanıylıq ideyalar menen suwǵarǵan poeziya boldı. 
Sonlıqtan qaraqalpaq poeziyasınıń ideyalıq pafosına dáwirimizdiń talantlı shayırlarınıń biri 
I.Yusupovtıń
Men gibrid, sadıq nálden kógergen, 
Pushkin menen Nawayınıń shańınan, 
Men-taza qan, sap júrekten islengen, 
Men-Berdaqtıń jalǵız tamshı qanıman.- 
degen qatarları belgiley aladı. 

---

44 
1960-80-jılları qaraqalpaq poeziyasında J.Aymurzaev, T.Jumamuratov, İ.Yusupov, 
X.Seytov, 
B.Qayıpnazarov, 
T.Seytjanov, Q.Dosanov, Ǵ.Seytnazarov, M.Seytniyazov, 
X.Saparov, D.Aytmuratov, U.Xojanazarov, K.Raxmanov, T.Qabulov hám t.b. ózleriniń joqarı 
sheberliktegi dóretpelerin jarıqqa shıǵardı. 
Házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń tematikası sonshelli keńeydi. Búgingi rawajlanǵan 
jámiyette jasap atırǵan xalqımızdıń tariyxıy jámiyetlik ómiriniń poeziyada súwretlenbegen 
belgili bólegi joq desek boladı. Xalıqlar doslıǵı, paraxatshılıq, urıs otın tutandırıwshılardı 
áshkaralaw, ilimiy-texnikalıq progress kosmostı ózlestiriw, búgingi rabochiy hám awıl 
adamlarınıń turmısı, ele adamlardıń júregine túsirgen jarası jazılmaǵan keshegi ullı Watandarlıq 
urısınıń qaharmanlıǵı menen qayǵı-muńı, búgingi adamlardıń keleshek haqqındaǵı optimistlik 
oyları menen muxabbat sezimleri, jaslardıń alıp ushıp turǵan jaslıq sezimleri, búgingi adamlardıń 
optimizmi, gumanizmi hám filosofiyalıq oyları t.b. barlıǵı búgingi poeziyamızdıń tematikası. 
Házirgi qaraqalpaq poeziyası kóp stilli poeziyalardıń biri. A.Dabılov hám S.Nurımbetov 
óziniń burınǵı ádebiy dástúrin dawam etip, ómirimizge tán turmıs shınlıǵın folklorlıq stilde 
shıǵıs klassikalıq poeziyasınıń dástúrinde romantikalıq-realistlik stilde súwretlewdi dawam 
ettirdi. Olar geypara qosıqlarda ómir daktleri menen háreketin real súwretlese, geypara 
qosıqlarında hám dástanlarınıń barlıǵında derlik romantikalıq hám realistlik súwretlew usılın 
aralastırıp qollanadı. Dástanlarındaǵı baslı qaharmanlar háreketinde giperbola hám litotanı júdá 
aktiv qollanadı. 
Búgingi qaraqalpaq poeziyasında ómir shınlıǵın realistlik súwretlew tendenciyası 
kúsheymekte ómir qublısların hám adam háreketin súwretlewdiń jańa formaları jetilispekte. 
Lirikada burınǵı qollanıp júrgen formalarǵa filosofiyalıq lirika, rubay, oylar (dumı), 
publicistikalıq lirika, tórtlik, romans, oktova, syujetli lirika hám ǵazzel usaǵan burın 
poeziyamızǵa siyrek qollanılǵan yamasa dım qollanılmaǵan formalar payda boldı. Birinshi 
poeziyada kúshli realistlik tımsal dóredi.
Poeziya janrı burın poeziyamızda kórilmegen dárejede ósti. Epikalıq, dramalıq, 
romantikalıq, tariyxıy-mifologiyalıq, lirikalıq t.b. poemalar dóredi. 
Talantlı shayır I.Yusupov poeziyaǵa búgingi kóp milletli poeziyanıń joqarı talabınan qatnas 
jasaydı. Ol dúnya poeziyasınıń rawajlanıw tariyxın hámme waqıt kóz aldına eleslete aladı hám 
sonıń progressiv dástúrlerin óz tvorchestvosında jetilstiriwge umtıladı... Sonlıqtan onıń poeziyası 
óziniń zamanlas jerlesleri arasında ózgeshe bir biyik sulıw tóbe bolıp ajıralıp turadı. Ol búgingi 
qaraqalpaq poeziyasınıń formasın burın kórilmegen dárejede bayıttı. Onda ómir shınlıǵın 
súwretlewde siyasiy-jámiyetlik kózqarastıń ótkirigi, pikirdiń filosofiyalıq tereńligi hám 
publicistikalıq keńlik hám kúshli lirizm anıq kózge túsip turadı. 
D.Aytmuratov birneshe tımsallar jazıp, ádebiyatımızdıń burınǵı tımsal jazıwdıń folklorlıq 
formasınıń ornına rus hám Evropa xalıqlarınıń realistlik ádebiyatlarında tımsaldıń formasın alıp 
kelip, onı milliy kórkem oylawımızǵa tereń sińistirip jiberdi. Belgili shayırlarımızdan 
B.Qayıpnazarov, X.Seytov, X.Turımbetov, B.Ismaylov, Ǵ.Seytnazarov kúndelikli ómirimizdiń 
real waqıyalarınan jańa qosıqlar dóretip jańa ómir waqıyası arqalı jańa formalardı dóretti.
Talantlı shayır X.Turımbetov házirgi dáwirdegi poeziyamızǵa belgili dárejede úles qosqan 
edi. Ol tuwısqan xalıqlar poeziyasında keńirek rawajlanǵan syujetli qosıqlar dóretiw dástúrin 
ádebiyatımızǵa alıp keldi.
Ádebiyatımızǵa bir qatar qosıqları menen belgili bolǵan shayır Xalmurat Saparov sońǵı 
jıllar balalar ádebiyatına qunt penen kiristi. Ol balalar ushın bir qansha qosıqları dóretti. Onıń 

Sarı tay

toplamı rus tilinde basılıp shıǵıp jámiyetshiliktiń unamlı dıqqatına sazıwar boldı.

---

45 
Házirgi poeziyada satiralıq qosıqlar jaqsı dórelip atır. Búgingi ómirimizdiń kemis qutıqları 
bul tarawda qálem terbep júrgen S.Nurımbetovtıń, T.Jumamuratovtıń, B.İsmaylovtıń t.b. satiralıq 
qosıqlarında sınalmaqta.
Házirgi poeziyada lirikanıń simvolikalıq forması tabıslı rawajlanıp kiyatır. Simvolikalıq 
lirika xalıq qosıqlarında (

Aqboz at

), Kúnxojanıń (

Aq qamıs

), Gúlmurattıń (

Qayrawdaǵı 
jalǵız ǵaz

) t.b. tvorchestvolarında jaqsı rawajlanǵan edi. Usı dástúr İ.Yusupov 

Qúdiretli shınar 
haqqında qosıq

, 

Qara tal

... 

Seksewil

, 

Gesiritkeniń kózleri

, B.Qayıpnazarovtıń 

Kók 
emen

, J.Dilmuratov 

Qaraman

t.b. shayırlar tárepinen jaqsı rawajlandırılǵan.
Ádebiyatımızǵa dáslepki shıǵarmalarınıń biri «Ámiwdárya» qosıǵındaǵı: 
Men tuwıldım-jatırsań aǵıp, 
Men eseydim- jatırsań aǵıp, 
Men qartaydım-jatırsań aǵıp, 
Ámiwdárya, Ámiwdárya-degen. 
qatarları arqalı ózin filosofiyalıq lirikaǵa beyim shayır sıpatında tanıtıp kelgen Máten 
Seytniyazov lirikanıń usı tarawında tabıslı isledi. Onıń 

Napoleonnıń etigi

, 

İshimlik 
filosofiyası

h.t.b. qosıqları házirgi dáwirde qaraqalpaq lirikasında óshpes izine iye shıǵarmalar 
bolıp qaldı. 
1960-70-jıllardaǵı poeziyaǵa T.Mátmuratov, U.Xojaniyazov, K.Raxmanov, T.Qabulov, 
M.Qarabaev, Sh.Seytov, J.Izbasqanov, I.Ayımbetov t.b. kóp sanlı jaslar toparı kelip qosıldı. 
Bulardıń hárbiri óz dawısına óz stiline iye. U.Xojanazarov kóbirek ápiwayı detaldan bir 
filosofiyalıq oy juwmaǵın jasawǵa umtılsa, T.Mátmuratov kóbirek lirikalıq oydı didaktika 
menen baylanıstırıwǵa tırısadı. K.Raxmanov penen M.Qarabaev qosıqqa kóbirek jańa formalar 
hám jańa oylar izleydi. Sh.Seytov qosıqtı belgili bir detalǵa qurıwǵa qumartadı. 
Házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń úlken bir tarawı epikalıq poeziya. Poeziyamızdıń bul 
tarawında T.Jumamuratov, I.Yusupov, T.Seytjanov, Ǵ.Seytnazarov, U.Xojanazarov hám t.b. 
shayırlarımız tabıslı islemekte. 
Belgili xalıq shayırlarınan Abbaz Dabılov erterekte baslaǵan 

Bahadır

dástanın tolıq 
tamamladı. Sadıq Nurımbetov 

Qanalaslar

dástanın hám bir qatar poemaların jazdı. 
T.Jumamuratov bir neshe poemalar hám 

Mákárya sulıw

dástanın dóretti. Epikalıq poeziyada 
A.Dabılov xalıq poeziyasınıń dástúrine sadıq bolıp qaldı. Onıń 

Bahadır

dástanında ómir 
shınlıǵın súwretlewde, qaharman obrazın jasawda, poeziyalıq formalardı kórkemlew quralların 
qollanıwda xalıq dástanlarınıń milliy dástúrin dawam etti. S.Nurımbetovtıń 

Qanalaslar

, 
T.Jumamuratovtıń 

Mákárya sulıw

dástanlarında da xalıq poeziyasınıń dástanlıq dástúri dawam 
ettirildi. Biraq, bul shayırlardıń 

Farxad

, 

Qamarı

, 

Ananıń kewli balada

t.b. poemaları 
búgingi jazba realistlik epikalıq poeziyanıń haqıqıy dástúri sáwlelendi. Bul jaǵday bul eki 
shayırdıń xalıq poeziyasınıń dástúrinde, búgingi realistlik poeziyanıń dástúrinde tabıslı 
ózlestirilgenin kórsetedi. 
Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatında poemanıń rawajlanıwında I.Yusupovtıń ornı óz 
aldına. Ol 

Aktrisanıń ıǵbalı

, 

Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq

, 

Dala ármanları

poemaların dóretip milliy epikalıq poeziyanıń rawajlanıwınıń jańa basqıshına kóterdi. 
I.Yusupovtıń poemaları janrı jaǵınan hár qıylı. Olar liro-epikalıq hám tariyxıy. I.Yusupov 
joqarı estetikalıq mádeniyatqa iye shayır. Ol hár bir janrdıń ózine tán sırın, ómir shınlıǵın 
súwretlew múmkinshigin jaqsı biledi. Onıń sheberliginiń de sırı usında. Ol poemaǵa syujet há 
kompoziciya qurıw, poetikalıq múmkinshiliklerden paydalanıw, qaharman obrazın jasaw, 
qosıqtıń qubılısın jetilistiriw jaǵınan qaraqalpaq ádebiyatında poemanı joqarı shıńǵa kóterdi.

---

46 
I.Yusupov dáslepki poemaların (

Joldas muǵallim

hám 

Akaciya gúllegen jerde

poemaların baslap) epikalıq keń waqıyalı syujetke quratuǵın edi. Al onıń 

Dala ármanları

poemasınan baslap sońǵı poemalarında kem-kem epikalıq keń waqıyalı syujet baslı qaharmannıń 
lirikalıq sezimi awmasıp poemalarında lirizm keńeyip baratır. Bul I.Yusupov poemalarınıń 
evolyuciyasın belgileytuǵın jaǵdaylardıń biri.
Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatında poemanıń tematikası keńeyiwinde. Bul 
máselege X.Turımbetovtıń 

Máńgige tiri

, Ǵ.Seytnazarovtıń 

Razlivtegi qos

, T.Mátmuratovtıń 

Ǵarrınıń áńgimesi

poemaları belgili dárejede úles qostı.
Respublikamızdıń márt paxtakeshleri tıń partaw jerlerdi ózlestiwshiler, búgingi awılda 
sociallıq ózgerislerdi eńgiziwshi ǵayratkerler turmısınan Ǵ.Seytnazarov 

Sahra sazları

, A.Aliev 

Biziń awıldıń jigiti

, T.Seytjanov 

Shegingen sahra

, B.Qayıpnazarov 

Qos qarlıǵash

poemaların dóretti.
Poeziyamızǵa sońǵı onlaǵan jılda aralasqan M.Qarabaev, T.Qabulov, K.Raxmanov, 
U.Xojanazarov, T.Sársenbaev, J.İzbasqanov t.b. shayırlarda jańa poemaların berip atır. 
Solay etip, epikalıq poeziya házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń bir úlken tarawı sıpatında 
tabıslı rawajlanbaqta.