Hususiy kapital hisobi va auditi

1. Olingan manbaning joyiga qarab:
a) tashqi dalil;
b) ichki dalil.
Tashqi dalilni olish uchun auditor mijoz kompaniya bilan iqtisodiy munosabatlarni olib borgan va borayotgan banklar, sug’urta kompaniyalari, sarmoya fondlari, buyurtmachilar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa debitor va kreditorlarga murojaat qiladi va ma’lum vokelikni yuzaga kelgan yoki kelmaganligi hamda uning miqdor yoki qiymat darajasi to’g’risida yozma yoki og’zaki tasdiqlov oladi.
Kompaniyaning ichida olingan dalil ichki dalil bo’lib hisoblanadi. Ichki dalil ham kim tomonidan tayyorlanganligiga qarab ikki guruxga bo’linadi:
a) auditorning o’zi aniqlagan dalil;
b) kompaniya tomonidan taqdim qilingan dalil.
“Auditorlik dalillari” deb nomlangan 500-sonli Auditning Xalqaro Standartiga ko’ra voqelikning mohiyatini ochish nuqtai nazaridan tashqi dalil ichki dalilga nisbatan, auditorning o’zi aniqlagan dalil esa korxona tomonidan taqdim qilingan dalilga nisbatan ishonchliroq hisoblanadi.


2. Foydalanishda maqsadga muvofiqligiga qarab:
a) xujjat bilan rasmiylashtirilgan dalil;
Bunda voqelik inkor qilib bo’lmaydigan xujjatlar bilan tasdiqlangan bo’ladi. Masalan, dastlabki buxgalteriya xujjatlari, hisob registrlaridagi yozuvlar, asosiy vositalar va moddiy qiymatliklarni yo’qlama qilish qaydnomalari, korxona laboratoriyasining texnik tahlili ma’lumotlari vxk.
b) og’zaki dalil
Bunga korxona rahbariyati yoki moddiy javobgar shaxslar tomonidan kompaniyadagi mavjud xatolik va qonunbuzarlik holatlari to’g’risida berilgan ma’lumotlar kiradi. Bunday ma’lumotlarga ega bo’lgach, auditor ularning to’g’riligini tekshirib chiqadi, tasdiqlovchi xujjatlardan nusxa oladi hamda ularni to’g’rilash qonunga hilof bo’lmasa hisob registrlari va moliyaviy hisobotdagi yozuvlarga o’zgartirish kiritishni taklif qiladi.
Ahamiyatiga ko’ra xujjat bilan rasmiylashtirilgan dalil og’zaki dalilga nisbatan ishonchliroq bo’ladi.
3. Voqe’likka yaqinlik darajasiga ko’ra:
a) tabiiy dalil;
Bunda voqe’lik va uni tasdiqlovchi dalil ustma-ust tushadi. Misol uchun auditorning o’zi kompaniyaning moddiy qiymatliklar saqlanuvchi omborini tekshiruvdan o’tkazadi va ularning holati to’g’risida aniq ma’lumotga ega bo’ladi.
b) sun’iy dalil;
Bunga amalga oshib bo’lgan xo’jalik muomalalari, yuzaga chiqqan voqelik to’g’risida yig’ilgan dalillar kiradi. Misol uchun mahsulotlarni yetkazib berish yoki sotish jarayonini aks ettirgan xujjatlarni tekshirish natijasida olingan dalillar.
c) mantiqiy dalil;
Tajribali auditor ashyoviy dalillar bilan tasdiqlanmagan voqe’likni mantiqan tahlil qilib chiqib, u to’g’risida o’z xulosasi chiqarishi mumkin.
Auditorning xulosasiga ta’sir ko’rsatishi bo’yicha ahamiyat darajasiga ko’ra avval tabiiy, keyin sun’iy va so’ngida mantiqiy dalillar keladi. Demak mantiqiy dalillarga asoslanib xulosa chiqarilganda audit tavvakalchiligi juda yuqori, sun’iy dalillar qo’llanilganda kamroq, tabiiy dalillardan foydalanilganda esa minimal darajani tashkil qiladi.