Hususiy kapital hisobi va auditi

1-chizma. 017 – “Obuna bo’lingan va qiymati to’langan aksiyalar” balansdan tashqari schyotining yuritilishi

8400-“Qo’shilgan kapitalni hisobga oluvchi schyotlar” schyotida emissiya daromadi; ustav kapitalini shakllantirish jarayonida yuzaga kelgan kurs farqlari hisobga olinishi aytib o’tilgan. Qo’shilgan kapital (qo’shilgan kapital)ni tashkil etuvchi summa faoliyat jarayonida foyda olish maqsadida ishlatilayotgan tashkilot aktivlari qiymatini oshiradi. SHu sababli qo’shilgan kapital ni tijorat tashkilotlarida foydalaniladigan mulk qiymatini tartibga soluvchi manba sifatida qarash hamda xususiy kapital auditi ob’ekti deb hisoblash mumkin. Bizning xulosalar qo’shilgan kapital auditining nazorat nuqtalari va elementlarini aniqlash asosiga qurilgan ( -jadval).

Qo’shilgan kapital miqdorining asosiy vositalarni qayta baholash natijasidagi ortish (kamayish) summasi mulk qiymatining oshirilishi yoki tushirilishi hamda hisoblanadigan amortizatsiya ajratmalari miqdorining o’zgarishiga bog’liq.
SHu nuqta nazardan mulkni qayta baholash bo’yicha element mulk qiymatining ortishi (kamayishi) va eskirish indeksatsiyasini nazorat nuqtasi sifatida belgilash orqali konkretlashtirilishi mumkin. Emissiya daromadi va ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi ham nazorat nuqtasi sanaladi hamda u faqatgina ta’sischilar bilan hisob kitob jarayonida yuzaga keladi.
-jadval.
Xususiy kapital manbalari auditining ob’ekti, elementi va nazorat nuqtalari
Audit predmeti - xususiy kapital manbalari

Ob’ektlar	Elementlar	Nazorat nuqtalari
Ustav kapitali (ustav kapital)	ustav kapital tarkibi va tuzilishi	Aksiyalar turi va miqdori. Imtiyozli aksiyalar nominal qiymatlari.
	ustav kapital miqdori	Kapitalning eng kam miqdori, ustav kapitalning qonunchilik bo’yicha o’rnatilgan o’zgartirilishi yoki saqlanish miqdorlari me’yori.
	ustav kapital ga to’lovlar	To’lov shakli, to’lov muddati
Qo’shilgan kapital (qo’shilgan kapital)	Emissiya daromadi	Ta’sischilarning ulushlari miqdori, aksiyalarning nominal qiymati, to’nalgan miqdorlar
	Ta’sischilar bilan hisob-kitoblar	Kurs farqlari
Rezerv kapital (RK)	Mulkni qayta baholash	Mulk qiymatining ortish (kamayish) summasi, eskirish indeksatsiyasi
	Rezerv kapitali (fondi)	Yillik ajratmalar miqdori
	Tekinga olingan mulk	Mulkning qiymatini tekshiruv davridagi haqqoniy qiymatiga mosligi, qiymatini to’g’ri hisobdan chiqarilishi
Taqsimlanmagan foyda	Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasi	Soliq to’languncha bo’lgan daromad, foyda solig’i bo’yicha shartli xarajatlar, majburiyat va haqiqiy olingan foyda solig’i qayta hisob-kitobi bo’yicha to’lov, soliq sanktsiyalari
	Jamlangan taqsimlanmagan foyda	O’tgan yilgi faoliyat natijalari, Mulkdorlar qarorining amalda bajarilishi
Maqsadli tushumlar	Grantlar	Olingan grantlar miqdori va ularning olish shartlarining bajarilganligi
	Subsidiyalar	Subsidiyalarning maqsadi va miqdorlari
	A’zolik badallari	A’zolar to’lagan badallarning davriyligi va miqdori
	Maqsadli foydalanadigan soliq imtiyozlari	Soliq imtiyozlarini olish shartlari va ularning miqdorlari
Kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervlari	Kelgusi xarajatlar rejalashtirilgan xarajat markazlari	Shakllantirilgan zaxiralar manbalari va miqdorlari

Tijorat tashkilotlari balansining aktiv tarafida foyda olish maqsadida olib borilayotgan faoliyat jarayonida qo’llaniladigan mablag’lar aks ettiriladi. Barcha aktivlar tarkibida amortizatsiyalanadigan mulk, yani asosiy vosita va nomoddiy aktivlar ham mavjud. Ta’kidlab o’tilgan aktivlar o’z qiymatlarini mazkur aktivlar yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi tarkibiga ularni qayta tiklash uchun asosiy manba bo’lib hisoblanuvchi amortizatsiya ajratmatlari asosida asta-sekinlik bilan o’tkazib boradilar. Bu mazkur ajratmalarni xususiy kapitalga olib borish imkonini beradi. Amortizatsiyalangan kapital adabiyotlarda mehnat qurollarini oddiy qayta ishlab chiqarishning amortizatsiya ajratmalari hisobidan shakllangan moliyalashtirish manbasi ekanligiga tez-tez izohlar keltiriladi. Milliy adabiyotlarimizda amartizatsiyalangan kapital taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) tarkibiga qo’shilgan holda hisobga olinadi.

Tashkilot mulk egalarining qarashlariga ko’ra ishlatiladigan Taqsimlanmagan foyda ananaviy tarzda xususiy kapital tarkibiga kiradi. Taqsimlanmagan foyda miqdori xo’jalik sub’yektining muvaffaqiyatli faoliyati natijasiga bevosita bog’liq hisoblanadi. Shuning uchun tashkilot foydaga me’yoriy xujjatlarda yoki ta’sis hujjatlarida keltirilgan turli maqsadlardagi rezervlarga taqsimlagan holda ham egalik qilishi mumkin. Shunday zaxiralardan biri ko’zda tutilmagan yo’qotishlar o’rnini qo’plash uchun shakllantiriladigan rezerv kapitali(RK)dir. Ta’kidlab o’tilgan holat rezerv kapitalini tashkilot xususiy kapitali tarkibida to’g’ri aks ettirilayotganligiga dalil bo’ladi. Taqsimlanmagan foyda joriy yil hamda o’tgan yillarning taqsimlanmagan foydasini o’z ichiga oladi. O’z navbatida aksionerlik kompaniyalarida RKning shakllanishi hamda ishlatilishining hajmi hamda yillik ajratmalar me’yori qonunchilikka muvofiq amalga oshirilishi sababli auditning aloxida elementi sifatida belgilangan.
Tashkilot hisobotlarida aks ettirilgan mablag’lar manbalari qatoridan maqsadli moliyalashtirishni tadqiq qilish ahamiyatlidir. Mablag’lar tashkilotga davlat, boshqa tashkilotlar hamda shaxslar tomonidan kapital qo’yilmalarni, ilmiy-tadqiqot ishlarini va boshqa maqsad yo’lida ishlatish uchun berilgan bo’lsa maqsadli hisoblanadi. Sanab o’tilgan maqsadli tadbirlar odatda korxonada kelusidagi foyda miqdorlarini orttirilishi uchun o’tkaziladi.
O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 27 декабр 2002 йилda 140-сон bilan tasdiqlangan “Молиявий ҳисобот шакллари ва уларни тўлдириш қоидалари”ning 6 paragrafi 168-181 moddalariga muvofiq tashkilotning xususiy kapitali tarkibida ustav kapitali, qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), sotib olingan xususiy aksiyalar, maqsadli tushumlar va boshqalar hisobga olinishi belgilab qo’yilgan. Mazkur holatda “Maqsadli tushumlar va boshqalar” bo’limida kelgusidagi xarajatlar hamda to’lovlar uchun zaxiralar hisobga olinadi.
Kelgusidagi xarajatlar hamda to’lovlar uchun zaxiralar xodimlarning kelgusidagi mehnat ta’tili haqlarini to’lash, uzoq muddat ishlaganligi uchun hamda yil yakunlari bo’yicha yillik mukofotlar berish, asosiy vositalarni ta’mirlash va boshqa maqsadlarda shakllantirilishi mumkin. Biroq kelgusidagi xarajatlar hamda to’lovlar uchun zaxira moddalari odatda yil oxirida qoldiqqa ega bo’lmasligi kerak. Keyingi yilga o’tkazilgan qoldiq asosiy vositalarni ta’mirlash, yillik mukofotlar berish va boshqa shu kabi xolatlar uchun zaxira bo’lishi mumkin.
Zaxiralar qoldig’ini to’g’rilash tartibi alohida me’yoriy xujjat bilan tartibga solinmaydi. Lekin, O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 9 sentyabr 2002 y 103-son bilan tasdiqlangan 21-sonli BHMS “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlari rejasiva uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma”ning 372-moddasiga ko’ra rezervning tashkil qilinishi va mablag’larning foydalanilishi vaqti-vaqti bilan, odatda, yilning oxirida me’yor, hisoblar va boshqalarga asosan tekshirilib turilishi va zaruriyat tug’ilganda to’g’rilanishi (korrektura) belgilab qo’yilgan. Haqiqatda joriy hisobot yili uchun shakllantirilgan rezerv hisobot davri yakuni bo’yicha qayta hisob qilinishi hamda uni moliyaviy natijalarga ta’sirini o’rganib chiqish zarur bo’ladi.
Keyingi davrga qoldiq bilan o’tgan zaxira moddalari bo’yicha zaxiralarning yetarliligini baholash hisobot yilidan keyingi davrda amalga oshiriladi. Bu holatda ortiqcha hisoblangan zaxira summasi hisobot davrining moliyaviy natijalariga olib borilishi zarur. Mazkur ko’rib chiqilgan vaziyat to’liq ishonch bilan kelgusidagi xarajatlar hamda to’lovlar uchun zaxiralarni xususiy kapital tarkibiga qo’shishga imkon bermaydi. O’z navbatida qayta baholash bo’yicha zaxiralar buxgalteriya hisobining ayrim ob’ektlari bahosini aniqlashtirish uchun shakllantiriladi. 8510 schyotlardagi zaxiralarning sarflanish yo’nalishlari hamda yuqorida keltirilgan ta’rifni inobatga olib, ularni bir qancha shartlar asosida xususiy kapitalga oid deb xulosa qilish mumkin. Biroq, sanab o’tilgan zaxiralar odatda xususiy kapitalning ahamiyatsiz ulushini tashkil etadi.
Ushbu holatda ustav kapital, qo’shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va undan shakllantirilgan zaxiralar xususiy kapital auditining ahamiyatli ob’ektlari deb hisoblanadi. Audit elementlari va nazorat nuqtalari miqdori auditning maqsadi va vazifasidan kelib chiqib aniqlanadi. SHu sababli nazorat nuqtalarining soni chegaralanmaydi va uning miqdori audit elementlari to’g’risida qanchalik to’liq ma’lumot olinishi zarurligiga qarab aniqlanadi.

2.2. Auditning xalqaro standartlariga ko’ra auditorlik dalillarining tasnifi va ularni olish usullari

“Auditorlik dalillari” deb nomlangan 500-sonli Auditning Xalqaro Standartiga ko’ra, auditorlik dalili – auditorlik fikri uchun asos bo’lgan xulosalarga erishishda auditor tomonidan foydalanilgan ma’lumotdir. Auditorlik dalili auditorlik fikri va hisobotini tasdiqlashda zarur unsur hisoblanadi. Shuning uchun ushbu standartlarda auditorlik tekshiruviga taqdim qilingan moliyaviy hisobot to’g’risida asoslangan fikr aytish uchun auditor yetarli miqdorda xujjatli dalil yig’ishi lozim. Xujjatli dalil deb tekshiruv jarayonida aniqlangan va inkor qilib bo’lmaydigan darajada tasdiq kuchiga ega bo’lgan sifatli ma’lumotlarga aytiladi. Isbotlov kuchiga ega bo’lishi uchun ma’lumotlar haqiqiy, voqelikka tegishli va yetarli miqdorda bo’lishi lozim.
Auditorlik dalilining sifati ular olingan manbaga bevosita bog’liq bo’ladi. Auditorlik dalillarini shakllantirish uchun quyidagilar manba bo’lib xizmat qilishi mumkin:
■ dastlabki xujjatlar;
■ buxgalteriya hisobi registrlari;
■ moliyaviy hisobotlar;
■ moliyaviy-xo’jalik faoliyatining tahlili natijalari;
■ inventarlash natijalari qayd etilgan xujjatlar;
■ kompaniya xodimlaridan olingan yozma va og’zaki tasdiqlovlar;
■ kompaniya laboratoriyasi taqdim qilgan xujjatlar;
■ huquq tartibot va soliq idoralari tomonidan o’tkazilgan tekshiruv dalolatnomalari;
■ ichki va tashqi auditorlarning hisobotlari;
■ ta’sis xujjatlari, yig’ilish bayonnomalari, shartnomalar, buyruqlar...
Auditor noto’g’ri xulosa chiqarib qo’yish xavfini kamaytirish uchun o’z fikrlarni bir necha manbadan olgan ma’lumotlarga asoslanib shakllantirishi lozim. Agar bir manbadan olingan dalillar boshqa bir manbadan olingan ma’lumotlarga mos tushmasa, yoki ularni inkor qilsa auditor o’z izlanishlarini chuqurlashtirishi va bu voqelik bo’yicha yuzaga kelgan shubhani bartaraf qilishga imkon beruvchi dalillarni izlab topishi lozim. Ushbu dalillar avval aytib o’tganimizdek voqe’likka mos va yetarli hamda sifatli bo’lishi lozim. “Yetarlilik” auditorlik dalilining miqdor mezoni bo’lib hisoblansa, "mos tushish" tushunchasi dalilni ishonchlilik darajasini belgilaydi.
Auditorlik dalilining sifatiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatishi mumkin:
a) yolg’on axborot berish tavakkalchiligining darajasi. Bu tavakkalchilik quyidagilar ta’siri ostidagi yuzaga kelishi mumkin:
● moddaning mohiyati;
● ichki nazoratning holati;
● kompaniya tomonidan bajarilayotgan tadbirlarning mohiyati;
● rahbariyatga ta’sir ko’rsatish kuchiga ega bo’lgan holatlar;
● korxonaning moliyaviy holati;
b) moddaning moliyaviy axborotdagi moddiylik darajasi;
c) ilgarigi auditorlik tekshiruvlarida ortirilgan tajriba;
d) auditorlik tekshiruvi natijalari, aniqlanishi mumkin bo’lgan aldov va xatoliklar;
e) axborotning turi.
Mana shu omillarning ta’siri qanchalik kuchli bo’lsa auditorlik dalilining tasdiqlov kuchi shunchalik past bo’ladi yoki aksincha.
Tekshiruv natijasida olinadigan auditorlik dallillarini ma’lum belgilarga ko’ra guruxlarga ajratish mumkin. Masalan: