|
3 -§ . Xalqaro nizolarni tinch yo‘l bilan hal
etishning xalqaro-huquqiy vositalari
Murosa vositalari
suveren davlatlarning o 'zaro m unosabatlarida yu
zaga kelgan nizolar va kelishm ovchiliklam i tin ch y o'l bilan barqaror-
lashtirishda m uhim o 'rin tutadi. Bu vositalarning m azm un-m ohiyatiga
kelsak, bunda nizo to m o n la r o'rtasidagi bevosita m uloqot va bitim lar
yordam ida barham topadi.
N izolarni tinch yo'l bilan hal etish vositalariga quyidagilar kiradi:
1) m uzokaralar;
2) m aslahatlashuvlar (konsultatsiyalar);
3) xayrli xizm atlar;
4) vositachilik;
5) faktlam ing aniqlanishi (tergov protsedurasi);
6) sulh (m urosa protsedurasi).
Muzokaralar
tom onlarning o 'z aro m a’qul bir bitim ga erishish m aq-
sadiga qaratilgan bevosita aloqalam i anglatadi. S h artnom a am aliyotida
«nizolar diplom atik kanallari bo 'yicha hal etiladi» degan qoida qabul
qilingan. M uzokaralar olib borish alohida tashkiliy tayyorgarlikni talab
etm aydi, bu jarayon davom ida nafaqat siyosiy, balki yuridik m asalalar
ham uchinchi to m o n aralashuvisiz hal etilishi m um kin.
M uzokaralar ikki tom o n lam a, shuningdek, ko'p tom o nlam a bo'lishi
m um kin. H a r qanday vaziyatda ham m uzokaralar vijdonan olib borili-
shi zarur. M uzokaralar um um iy qoida tariqasida nizolarni hal etishning
boshqa xil vositalaridan oldin bo'lib o 'tadi.
Maslahatlashuvlar
(konsultatsiyalar) — m uzok aralam in g bir turi
b o 'lib , ikki xil k o 'rinishda bo'ladi:
— alohida rasm iyatchiliklarsiz ayni bir vaqtdagi m uloqot;
— m uayyan bitim ijrosini nazorat etish yoki davlatlar o'rtasidagi
m unosabatlarni um um iy m onitoring qilish m aqsadida am alga oshirila
digan m untazam bir shakldagi m uloqot.
K o 'p in c h a m aslahatlashuvlar rasmiy m u zokaralardan o ld in bo 'lib
o 'ta d i. Bir q a to r xalqaro shartn o m alard a kelishm ovchiliklam i m asla
h atlash u v lar va m u zo k aralar y o 'li bilan barqarorlashtirish k o 'z d a tu til
gan.
Xayrli xizmatlar
u ch in ch i to m o n n in g nizolash ayo tgan to m o n la r
o 'rtasid a bevosita aloqa o 'rn a tish borasidagi faoliyatidir. Xayrli xizm at
lar davlat, uning m ansabdor shaxsi, xalqaro organ yoki tashkilot, ular
ning m ansabdor shaxslari, nufuzli xususiy shaxs to m o n id an ko'rsatilishi
m um kin. Xayrli xizm at ko'rsatish uchun nizoning barcha ishtirokchi-
laridan rozilik olinishi kerak. B a’zi hollarda to m o n la r uchinchi to m o n
ning m uzokaralarda bevosita ishtirok etishi va im kon qadar kengroq
vakolatlarga ega bo'lishiga rozilik bildiradi. Bunday hollarda xayrli xiz-
www.ziyouz.com kutubxonasi
m atlar
vositachilikka
aylanishi ham m um kin. M asalan, 1962-yilgi K arib
krizisi davrida SSSR BM T Bosh kotibining xayrli xizm atlariga rozilik
bildirgan va bu AQSH bilan m uzokaralar boshlashga k o 'm ak bergan,
natijada esa yirik davlatlar o 'rtasida yadro m ojarosi yuzaga kelishi xav-
figa barham berilgan.
Vositachilik
— nizoni hal etish yo'llaridan biri b o 'lib , b u n d a u c h in
chi to m o n nizolashayotgan tom onlam i o 'z a ro d a ’volar b o 'y ich a kelish-
tirish va ularga m a’qul keladigan takliflarini kiritish uchun m uzokara-
larda ishtirok etadi. 1899 va 1907-yillardagi xalqaro to 'q nashu vlarni
tinch yo'l bilan hal etish to'g'risidagi G aaga konvensiyalarida belgila-
nishicha, vositachining roli to m o n lam i nizoli d a ’volar yuzasidan kelish-
tirish va ularning bir-biriga bo'lgan qaram a-qarshilik kayfiyatini tarq a -
tib yuborishdan iboratdir.
Vositachi vazifasini davlat ham , xalqaro organlar va tashkilotlar ham ,
shuningdek, alohida shaxslar ham bajarishi m um kin. BM T Bosh A ssa
m bleyasi va B M T Xavfsizlik K engashining Bosh kotibi orqali k o 'p
m arotaba vositachilik vazifasini bajarilgan. 1952-yilda H in d isto n va
Pokiston o'rtasida Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki vositachi bo'lgan.
1979-yili Chili bilan Argentina o'rtasidagi nizoda esa katoliklar kardi-
nali vositachilik qilgan.
Xayrli xizm atlar va vositachilik protseduralarining o'ziga xosligi shun-
daki, ular norasm iy va maxfiy holda o'tkaziladi. V ositachining takliflari
to m o n lar uchun majburiy aham iyatga ega emas. Vositachilik natijalari
q o 'sh m a kom m yunike, bitim yoki jen telm en ch a kelishuvda o 'z aksini
topadi.
Faktlaming aniqlanishi (surishtiruv protsedurasi, tergod)
— nizo n e
gizida yotgan faktlarni, xususan, bitim larni buzish faktlarini aniqlash
zarurati yuzaga kelganda qo'llaniladigan protsedura hisoblanadi. B un
day hollarda, odatda, tom onlarning teng sonli vakillaridan iborat q o 'shm a
komissiya tuziladi. Ba’zan komissiyaga uchinchi to m o n vakillari ham
kiritiladi. B a’zida komissiya o 'rn in i alohida shaxs, xususan, m uayyan
tashkilotning m ansabdor shaxsi o'tashi ham m um kin. 1963-yilgi «F ak t
larni aniqlash usullari to'g'risidagi masala» rezolyutsiyasida B M T Bosh
Assambleyasi bu vositaning, xususan, xalqaro tashkilotlar doirasida fakt
larni xolislik bilan aniqlashning aham iyatini alohida ta ’kidlagan. P ro tse
dura to m onlam i tinglash, guvohlardan surishtirish, tegishli joy lam i borib
ko'rishd an iborat bo'lishi m um kin. P rotsedura natijalari to m on larg a
m a ’lum qilinadigan hisobotda aks etadi. Ayrim shartnom alarda fakt-
larning aniqlanishi yakunlariga katta e ’tib o r qaratiladi.
Sulh (murosa protsedurasi)
o 'z id a faktlarning aniqlanishi va vosi-
tachillkni birlashtiradi. O datda, sulhni m urosa komissiyasi am alga o sh i
radi. B unday komissiya xalqaro nizo predm etini aniqlaydi, tegishli
www.ziyouz.com kutubxonasi
m a ’lum otlarni to ‘playdi va tom onlam i kelishtirishga intiladi. K om issi
ya o ‘z faoliyati natijalari haqida nizolashayotgan to m o n lam i xabardor
qiladi.
Aksariyat ko‘p tom onlam a konvensiyalarda sulh komissiyasini shakl-
lantirishning biigina usuli ko'zda tutiladi. U nga k o 'ra tom o nlardan har
biri kom issiya tarkibiga ikkitadan vakil tayinlaydi, hosil bo 'lg an to 'rtlik
beshinchi vakilni tayinlaydi va u komissiya raisi hisoblanadi. B a’zan
komissiya a ’zolari yoki faqatgina rais xalqaro tashkilot tom o n id an tayin-
lanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
