Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Xalqaro  sud  —
  doim iy  asosda  faoliyat  yuritadigan,  m ustaqil  sud- 
yalardan  tashkil  topgan,  nizolarni  xalqaro  huquq  asosida  hal  etadigan 
va yuridik m ajburiy kuchga ega qarorlar chiqaradigan  muassasa.  D oim iy 
asosda  faoliyat  yuritadigan  sud  xalqaro  huquq  norm alarini  qo 'llash   va 
talqin etish borasida izchillik  bilan  ishlashga  arbitrajga  nisbatan  k o 'p ro q  
moslashgan.
Ilk  bor  suveren  davlatlar  M illatlar  Ligasi  Statuti  negizida  xalqaro 
sud  1922-yilda t a ’sis  etilgan.  Bu  o 'rin d a  X alqaro  adliya  doim iy  palatasi 
ko'zda  tutilm oqda.  Qariyb  20-yillik  tarixida  m azkur palata  37  ta  nizoni 
ko'rib  chiqqan  va  M illatlar  Ligasi  Kengashi  so'rovlari  b o 'y ich a  28  ta 
m aslahat  xulosasi  qabul  qilgan.
M azkur  palata  o 'm id a   keyinchalik  BM Tning  X alqaro  sudi  tashkil 
etilgan  va  uning  S tatuti  negizi  sifatida  X alqaro  odil  sudlov  doim iy  p a ­
latasi ning  S tatutidan  foydalanilgan.
M uayyan  ishni  ko'rib  chiqishda  Xalqaro  sud  a ’zolari  to 'la   tarkibda 
hozir  bo'lishi  yoki  nizolashayotgan  tom onlarning  iltim osiga  m uvofiq, 
tegishli  m asala  uch  yoxud  undan  ortiq  sudyalardan  tashkil  top gan   p a­
lata  tom onidan  k o 'rib   chiqilishi  ham   m um kin.  D avlatlar o'rtasidagi  ni- 
zolam i  k o'rib  chiqish  bilan  bir  qatorda,  Xalqaro  sud  B M T ning  Bosh 
Assambleyasi  va  Xavfsizlik  Kengashi  so'rovlari  bo'yicha  ham   m aslahat 
xulosalari  chiqaradi.  O 'tg an   yillar  davom ida X alqaro  sud  20  ta d a n   ortiq 
ana  shunday  xulosa  chiqargan.
Xalqaro  sud  vakolatlarining  o'ziga  xosligi  shundaki,  a w a lo ,  faqat 
davlatlargina  nizolashuvchi  to m o n lar bo'lishi  m um kin.  X alqaro  sud  uni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tan  olgan  davlatlarga  nisbatangina  majburiy  yurisdiksiyaga  ega  hisobla­
nadi.  B unday  tan   olish  ikki  shaklda  amalga  oshirilishi  m um kin.
Statut  ishtirokchisi  hisoblangan  davlat  oldindan ,  bu  borada  alohida 
ahdlashuvlam i  kutib o'tirm ay,  Xalqaro sudning:  shartnom ani talqin etish 
b o 'y ich a  barcha  huquqiy  m asalalar;  xalqaro  huquqqa  taalluqli  har  q a n ­
day  boshqa  m asalalar;  xalqaro  majburiyatni  buzish  sifatida  talqin  etili­
shi  m um kin  b o 'lg an   faktlam ing  mavjudligi;  xalqaro  m ajburiyatlarni 
buzganlik  u chun   to'lanadigan  tovon  pulining  m azm uni  va  m iqdori  y u ­
zasidan  m ajburiy yurisdiksiyaga  egaligini  tan  oladi  (S tatu tn in g   35-m od- 
dasi).  B unday  bayonotlar  ozchilik  davlatlar  to m o n id a n   e ’lon  qilingan 
b o 'lib ,  k o 'p in c h a   ayrim   nizolarni,  m asalan,  hududiy  m uam m olarga, 
harbiy  harakatlarga  tegishli  va  boshqa  m asalalar  b o 'y ich a  nizolarni 
X alqaro  sud  yurisdiksiyasidan  chiqarish  to'g'risidag i  shartlarni  ko'zda 
tu tad i.  Bugungi  kunda  B M T Xavfsizlik  K engashining doim iy a ’zolaridan 
faqat  Buyuk  Britaniya  Xalqaro  sudning  35-m odda  b o 'y ich a  yurisdiksi- 
yasini  tan  oladi  va  bunda  u  ham   bir  q ator  nizolar  toifalarini  ushbu  sud 
yurisdiksiyasidan  chiqarib  tashlashni  shart  qilib  qo'ygan.
X alqaro  sud  yurisdiksiyasi  nizolar  bo'yicha  m axsus  qabul  qilinadi­
gan  m uayyan  shartnom a  tom onidan,  m azkur  sh artn o m an i  qo'llash  va 
talq in   etish  m unosabati  bilan,  tan  olinishi  ham   m um kin.
Sobiq  Ittifoq  xalqaro  organlarda  nizolarni  xolis  k o'rib  chiqish  im- 
koniyatiga  ishonchsizlik  bilan  yondashgan  va  hech  q ach on   nizolarni 
sudlarda  ko'rib  chiqishda  m uayyan  bir  tom on  sifatida  qatnashm agan. 
U ning  so'nggi  yillarida  shakllangan  yangi  siyosiy  tafakkur  konsepsiya- 
sining amal  qila boshlashi  natijasidagina bu borada m a ’lum bir o'zgarishlar 
yuz  bergani  kuzatilgan.  X ususan,  Xalqaro  sudning  rolini  kuchaytirish 
m a ’qulligi  to 'g 'risid a  bayon  qilingan.  Sobiq  Ittifoq  bir  q ator,  asosan, 
xalqaro  jin o y atlar  hisoblanadigan  xatti-harakatlarga  taalluqli  shartn o ­
m alam i talq in  etish va qo 'llash   ch og'ida yuzaga  kelishi  m um kin bo'lgan 
n izo lar  b o 'y ich a  X alqaro  sudning  majburiy  yurisdiksiyasini  tan   olgan. 
S hunga  qaram ay,  BM T  X alqaro  sudida  sudlov  ishi  m uhokam asi  to - 
m on larid an   biri  sifatida  ishtirok  etm agan.
X alqaro  sud  nizolarni  xalqaro  huquq  negizida  hal  etadi  va  bunda 
q o 'llan ad ig a n   norm alar doirasini  o 'z i  belgilaydi.  T o m o n lar rozi  bo'lgan 
hollarda  nizoni  adolat  negizida  hal  etish  im koniyati  ham   k o 'zd a  tu til­
gan.  A m m o  bu  im koniyatdan  davlatlar  foydalanm agan.
X alqaro  sud  qarori  m ajburiy  va  q a t’iy,  bu  hu k m   u stidan   shikoyat- 
ga  o 'rin   y o 'q .  Ishning  xulosasiga  hal  etuvchi  t a ’sir  k o 'rsatish i  m um kin 
b o 'lg a n   yangi  sh art-sh aro itlar  ochilgan  hollarda  b u   q aro r  sudning  o'zi 
to m o n id a n   qayta  k o 'rib   chiqilishi  m um kin.  X alqaro  sud  qarorining 
bajarilm asligi  x alq aro -h u q u q iy   javobgarlikka  sabab  b o 'lad i.  Agar  bir 
to m o n   q aro rn i  ijro  etm as  ek an ,  ikkinchi  to m o n   bu  haq d a  B M T  Xavf-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sizlik  K engashiga  m urojaat  qilishi  m um kin.  Xavfsizlik  K engashi  bu 
b orada  tegishli  tavsiyalar berish  va h a tto   X alqaro sud  to m o n id a n   q aro r 
ijrosi  t a ’m inlanishiga  erishish  u ch u n   tegishli  ch o ralar  k o 'rish   h u q u q i­
ga  ham   ega,  ayni  c h o g 'd a,  bu  h arak atlam i  am alga  oshirishga  m ajbur 
em as.
X alqaro  sud  qarori  faqatgina  shu  ishda  ishtirok  etayotgan  to m o n la r 
u chun  va  shu  ish  bo'yicha  m ajburiydir.  Boshqacha  aytganda,  q aro r shu 
kabi  hollarda boshqa  davlatlar uchu n  ham   majburiy  tusga  kiradigan  sud 
pretsendentini yuzaga keltirmaydi.  Shunday bo'lsa-da,  X alqaro sud qarori 
yuksak  nufuzga  ega.  D avlatlar  o 'z   huquqlarini  asoslash  ch o g 'id a,  aksar 
hollarda,  X alqaro  sudning  qarorlarida  bayon  etilgan  fikrlarga  tayanadi. 
Buning  natijasi o 'laro q ,  Xalqaro sud xalqaro huquq  rivojining yalpi ja ra ­
yonida  m uh im   aham iyat  kasb  etadi.
D avlatlar  o'rtasidagi  nizolarni  hal  etish  bilan  bir  q ato rd a  X alqaro 
sud  h a r  qanday  yuridik  m asalalar  yuzasidan  konsultativ  xulosalar  ham  
beradi.  Bu  haqda,  B M T  Ustaviga  m uvofiq,  tegishli  huquqqa  ega  m uas- 
sasalargina  m urojaat  qilishi  m um kin.  M urojaat  qilgan  m uassasaning 
bunday  huquqi  bor-yo'qligi  haqidagi  m asalani  Xalqaro  sudning  o 'z i  hal 
etadi.  M asalan,  Jahon  sog'liqni  saqlash  tashkilotining  qurolli  nizo  dav­
rida davlatlarning yadro qurolini qo'llashi qonuniyligi bilan b og 'liq  1996- 
yilgi  so'roviga javoban  X alqaro  sud  bunday  so'rov  m azk ur tashkilot  va­
kolatiga  kirm asligini  m a ’lum  qilgan.  Shu  bilan  birga,  X alqaro  sud  B M T 
B osh  A ssam b ley asin in g   y ad ro   q u ro li  b ilan   ta h d id   etish   yok i  uni 
q o 'lla sh n in g   qonuniyligi  b ilan   b o g 'liq   m asala  y u zasid an  y u b o rg an  
so'roviga  konsultativ  xulosa  bergan.
K onsultativ xulosalar yuridik majburiy kuchga ega b o'lm asa-d a,  qaror 
kabi  yuksak  nufuzga  ega  hisoblanadi.
X alqaro sud o 'z   faoliyati davom ida yuzga yaqin  ishni  k o 'rib  ch iq qan , 
ulam ing u chdan bir qismi bo'yicha konsultativ xulosalar bergan.  X alqaro 
sud  qarorlari  asosan  quyidagi  m asalalam i  qam rab  olgan:
1)  shartn o m alam i  talqin  etish  va  qo'llash;
2)  m uayyan  hududlar  va  chegaralar  suvereniteti;
3)  dengiz  huquqi;
4)  fuqarolarni  xorijda  him oyalash;
5)  kuch  ishlatish;
6)  xalqaro  huquq  um um iy  prinsiplarining  buzilishi.