|
10-§. Xalqaro bo‘lmagan tusdagi
mojarolar va xalqaro gumanitar huquq
Xalqaro b o 'lm ag an tusdagi m ojarolar so n in in g ortib borishi va ular
o'ziga xos shafqatsizliklarga ega ekanligi m u n o sab ati bilan bunday m o-
jarolarga nisbatan m uayyan gum anitar n o rm ala rn i joriy etish alohida
aham iyat kasb etadi. Xalqaro bo 'lm ag an tusdagi m ojarolarga tegishli,
www.ziyouz.com kutubxonasi
u m u m e ’tiro f etgan n o rm ala r ham m a uchun b ir xil bo 'lgan 1949-yilgi
Jeneva konvensiyasining 3-m oddasida k o'zda tutilgan.
K onvensiyaning 3-m oddasi m inim al talablardan iborat. U nga k o 'ra
harbiy harakatlarda ishtirok etm ayotgan, shu ju m lad an , ishtirok etishni
to 'x tatg an shaxslar insoniy m uom alaga loyiqdir. B unday shaxslarning
hayotiga va jism oniy daxlsizligiga suiqasd qilish, garovga olish, insoniy
qadr-q im m atin i oyoqosti qilish, sudlovsiz aybdor qilish va jazolash m an
etiladi. U shbu m o d d ad a qayd etilishicha, undagi q oidalar qo'llanilishi
nizolashayotgan to m o n la m in g yuridik m aqom iga daxl qilm aydi va shu
sababli qurolli q o 'z g 'a lo n ishtirokchilari qo'lga olinganidan keyin sudga
berilishi m um kin.
Jen e v a k on vensiyasiga 1977-yilgi q o 's h im c h a p ro to k o l x alq aro
b o 'lm ag an tusdagi m ojarolarga bag'ishlangan. U n d a inson huquqlari
xalqaro b o 'lm ag an tusdagi qurolli m ojarolarda ham hu rm at qilinishi
zarurligi ta ’kidlanadi.
Ichki m ojarolarga o 'sm irla r tobora k o'proq jalb etilm oqda. Ikkinchi
q o 'sh im ch a p ro to k o ld a 15 yoshgacha bo'lgan bolalar qurolli m o jaro
larda ishtirok etishining taqiqlanishi ko'zda tutilgan. M a’lum ki, C hech e-
nistonda ushbu qoidaga am al qilinm adi. Agar, o 'sm ir m ojaroda ishtirok
etgan va q o 'lg a olingan b o 'lsa, u holda unga zaru r kafolatlar, shu ju m
ladan, t a ’lim olishni davom ettirish im koniyati beriladi.
A h o lin i m a jb u riy k o 'c h iris h g a fa q atg in a u la rn in g x avfsizligini
ta ’m inlash nuqtayi nazaridangina yo'l qo'yiladi. M adaniyat m uassasa
lari va yodgorliklar saqlanishi zarur, bu qoida diniy obyektlarga ham
taalluqlidir. Ichki m o jaro lar chog 'id a bunday m uassasa va o b yek tlar
k o 'p in ch a om m aviy tarzd a vayron etib yuboriladi.
Harbiy harakatlar olib borishning usullari va vositalariga kelsak, bunda
xalqaro m ojarolarga taalluqli tegishli norm alarga am al qilish m aqsadga
muvofiqdir. Iroq h u k um ati 1980-yilda kurdlar qishloqlariga qarshi kim
yoviy qurol ishlatgani dunyo m iqyosida keng ko'lam li noroziliklarga
sabab bo'ldi.
Qizil X och va Qizil Y arim oy milliy ham jam iyatlari m ojaro q u rb o n -
lariga insonp arv arlik yordam i k o 'rsatishlari m um kin. F u q aro larn in g
yaradorlar va bem o rlarn i yig'ib olish ham da ularga yordam k o 'rsatish
borasidagi harakatlari rag'batlantiriladi. Agar aholi za ru r ta ’m in o tn in g
yetishm asligidan jabrlanayotgan bo'lsa, u holda davlatning roziligiga
ko 'ra, xorijiy y ordam b arch a aholi uchun bir xil asosdagi ta ’m in ot sifa
tida qabul qilinishi m um kin.
N izolashayotgan to m o n la r yaradorlarni qidirish va qutqarish, u la r
ga insoniy m uom ala qilish, shu ju m lad an , tibbiy yordam k o 'rsatish b o
rasida barcha zaru r choralarni qo'llashga majbur. Tibbiy va diniy xodim lar
hurm at va h im oyadan foydalanadilar. Tibbiyot m uassasalari va tran s-
www.ziyouz.com kutubxonasi
porti hujum u ch u n nishon bo'lm asligi kerak. M asalan, B udyonnovskda
dudayevchilar kasalxonaga hujum qilgani va bem orlarni garovga o lin -
ganini eslash kifoya. Tibbiyot muassasasi yoki transporti harbiy m aqsad-
larda foydalanilganda ularga hom iylik to 'x tatilad i. Tibbiyot m uassasa-
larini belgilashda xalqaro m ojarolar davrida q o'llanilad ig an belgilardan
foydalaniladi.
X alqaro b o 'lm a g a n tusdagi m ojarolard a «harbiy asir» atam asin i
qo'llash ham yuridik, ham siyosiy jih a td a n n o to 'g 'rid ir. Bu yerda gap
«ushlab turilganlar» haqida borm oqda va ular harbiy asir m aqom iga ega
em as. Shu bilan birga, ulam ing m uayyan huquqlari bor. U la m i saqlab
turish va m ajburiy m azm un kasb etishi m um kin b o 'lg an ishlarga jalb
etishning um u m iy shart-sharoiti m ahalliy aholi foydalanadigan sharo it-
lar bilan b ir xil b o 'lm o g 'i darkor.
Q a m o q d a saqlash joylarinin g sh a rt-sh a ro iti xalqaro m o jaro lard a
harbiy asirlar va m uayyan hududga joylashtirilgan shaxslar lagerlari uchun
k o 'z d a tutilgan sharoitlarga o'xshash bo'lishi, xususan, jan g m ayd on i-
dan uzoqda joylashishi va tibbiy yordam ko'rsatish yo'lga qo'yilishi zarur.
Y ozishm alar uchu n ruxsat etiladi, am m o u cheklab qo'yilishi h am m u m
kin. U shlab turish tugagan paytdan e ’tib o ran ozod etilgan lam ing xavf
sizligini t a ’m inlash choralari ko'riladi.
T inch aholi ichki m ojarolar chog 'id a jiddiy xavf-xatar ostid a qoladi.
1977-yilgi q o 'sh im c h a protokolda bunga alohida e ’tib o r qaratilgan. P ro -
tokolga m uvofiq, aholiga hujum qilinishi m um kin em as, aholini qo'rqitish
m aqsadida b iro r-b ir xatti-harakatni am alga oshirish, shuningdek, ta h
did qilish m an etiladi. T inch aholi hayoti uchun zaru r b o 'lg a n obyekt -
larga, shu ju m la d a n , oziq-ovqat zaxiralariga, ularni ishlab chiqarish jo y -
lariga, suv m anbalariga hujum qilish ham m u m kin em as. S huningdek,
xatarli kuchlarga ega obyektlarga, m asalan, dam balar, yadro elek trostan-
siyalari va tab iiy k i, neft sanoati in sh o o tla rig a h u ju m q ilishg a y o 'l
qo'yilm asligi k o 'z d a tutilgan.
O 'zb ek isto n Jen ev a konvensiyalari va ularga q o 'sh im ch a pro to k o l-
larga 1993-yilda, Q urolli m ojaro chiqqan hollarda m adaniy boyliklar-
n in g h im o y a q ilin is h i to 'g 'r is id a g i k o n v e n s iy a g a esa 1 9 9 4 -y ild a
q o 'sh ilg a n 1.
1
Qarang: Saidov A. X. O'zbekiston Respublikasi va xalqaro gumanitar huquq/ Xalqaro
gumanitar huquq: Jeneva konvensiyalari to'plami. Toshkent, 2002, 6—26-betlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
