Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

9 -§ .  Betaraflik  (neytralitet)
Betaraflik  (neytralitet)  urush  huquqining  eng  qadim iy  institutlari- 
d an   biridir.  Ayni  ch o g 'd a  hozirgi  zam on  xalqaro  huquqida  u  bir  qator 
yangi jih atla r bilan  boyidi.  Betaraflik  xalqaro  g u m an itar  huquq  instituti 
sifatida,  a w alo ,  davlat  aholisini  qurolli  m ojarolar bilan  bog'liq  falokat- 
Iardan  him oya  qilishga  qaratilgan  vosita  hisoblanadi.
0 ‘z  ichki  qonunchiligiga  m uvofiq,  Shveytsariya,  Avstriya  va  M alta 
doim iy  b etaraf b o 'lg an   va  bu  boshqa  m am lakatlar to m o n id an   tan  olin­
gan.  M oldova  va  T urkm aniston  ham   o 'z   betarafligi  haqida  m a ’lum   qil­
gan.
U rush  davrida  b etaraf  davlatning  vazifasi  urushayotgan  to m on lar- 
ning  birontasiga  faol  ko'm aklashishdan  tiyilish  va  ular  bilan  m unosa- 
b a td a   yagona  an d o zalarg a  am al  q ilishdan  ib o ratd ir.  B etaraf  davlat 
urushayotgan  davlatlar  bilan  savdo-sotiqni,  shu  jum ladan ,  harbiy  so­
h ada  savdo  qilishni  to'xtatishga  m ajbur em as.  Savdo  borasida  cheklash- 
lar joriy  etilgan  hollarda bunday  davlatlar barch a urushayotgan  tom o n- 
larga  bir  xil  m unosabatda  bo'lishi  zarur.  B etaraf  davlat  o 'z   hududida 
urushayotgan  to m o n lam in g   yollash  punktlarini  joylashtirish  huquqiga 
ega  em as,  am m o  o ‘z  fuqarolari  ularning  qurolli  kuchlariga  ko'ngilli 
b o 'lib   kirishini  m an  etishga  m ajbur  emas.
B etaraf davlatning  o 'z in i  m udofaa  etish  zarurati  yuzasidan  amalga 
oshirgan  harbiy  harakatlariga  dushm anlik  harakati  sifatida  qaralm aydi.
Dengiz  urushida betaraflik bilan bog'liq quyidagi  ikkita asosiy m uam - 
m o  yuzaga  keladi:
1)  b etaraf davlatning  savdo  m unosabatlari  va  m anfaatlariga  nisba­
ta n   urushayotgan  davlatlar  huquqi;
2)  b etaraf davlatning  o 'z   yurisdiksiyasi  doirasida  vaqtincha  bo'lgan 
va  urushayotgan  to m o n la r  kem alariga  nisbatan  huquqi.
D engizdagi  qurolli  m ojarolarda  dengiz  qam ali  qo'llan iladi,  ya’ni 
p o rtlar  yoki  dushm an  to m o n n in g   qirg'oqbo'yi  chiziqlari  izolyatsiyala- 
n ad i.  Q am al  sam arali  am alga  oshirilishi,  k em alar  q atn ovin i  to 'sib  
qo'yishga  qodir jiddiy  g'ov  bo'lishi  zarur.  B etaraf  kem alar  qam al  zo- 
nasiga yaqinlashganda tintuv qilinishi,  qamal tartibini buzganda esa qo'lga 
olinishi  m um kin.  Jahon  urushlari  yillarida  qam al  dengiz  izolyatsiyasi 
rejimi  bilan  alm ashtirildi.  1945-yildan  keyin  ham   qam al  e’lon  qilish 
hollari  uchrab  tursa-da,  ulam ing  birontasi  tegishli  talablarga javob  ber- 
m as  edi.  M asalan,  P okiston  bilan  o 'z a ro   urush  davrida,  1971-yilda 
H indiston  dushm an  portlariga  nisbatan  qam al  e ’lon  qiladi.  A m m o  b un­
day  m aqsad  uchun  ajratilgan  kem alar  m iqdori  qam alni  samarali  amalga 
oshirish  talablariga  m utlaqo javob  berm as  edi.  1962-yili  AQSH  Kubaga 
sovet  raketalari  yetkazib  berilishiga  yo'l  qo'ym aslik  m aqsadida  keng 
m iqyosdagi  qam al  uyushtirdi.  Q am al  tinchlik  davrida  am alga  oshirilga-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ni  u ch u n   g‘ayrihuquqiy  bo'lib,  bunda  kuch  ishlatm aslik  prinsipi  buzil- 
ganini  kuzatish  m um kin.
Q am al  xalqaro  iqtisodiy sanksiya sifatida  ham   qo 'llan ilad i.  1990-yili 
B M T ning  Xavfsizlik  Kengashi  Iroqdan  neft  eksport  qilishga  barham  
berish  uch un  harbiy  dengiz  kuchlaridan  foydalanish  vakolatini  bergan.
D engiz  akvatoriyasida  davlatning  b arch a  hud u d lari  u chu n  um um iy 
bo'lgan   rejim   am al  qiladi.  Agar  b etaraf davlat  hududiy  dengizi  haqida 
gap  borayotgan  b o'lsa,  u  holda  bu  h udud  harbiy  h arakatlar  teatriga 
aylantirilishi  m um kin em as.  D ushm anning t a ’qib etilayotgan  harbiy  k e­
masi  b e ta ra f davlat suvlariga kirgan taqdirda,  uni t a ’qib etish to'xtatilad i.
Havo  bo'shlig'ida
  harbiy  harakatlar  olib  borish  to 'g 'risid a  maxsus 
konvensiya  m avjud  emas.  U rushayotgan  to m o n la r  b etaraf  davlatning 
havo  b o 'sh lig 'i  daxlsizligini  hurm at  qilishga  m ajbur.  U rushayotgan  dav­
latga  m ansub  sam olyot  b e ta ra f  d av latn in g   havo  b o 'sh lig 'ig a  kirgan 
taq d ird a,  b e ta ra f  davlat  uni  chiqarib  yuborishi  yoki  uning  bortidagi 
shaxslam i  kelgusida  m uayyan  hududga  joylash tirish   uchun  sam olyotni 
qo'n ish g a  m ajbur  qilish  m aqsadida  o 'z   im koniyatidagi  choralarni  ishga 
solishi  shart.  M uayyan  hududga joylashtirish  chorasi  sam olyotning  m aj­
buriy  q o 'n ish   hollarida  ham   qo'llaniladi.  H a tto   ochiq  dengizda  b etaraf 
kem a  bortiga  chiqarib  olingan  halokatga  u ch rag an   sam olyot  ekipajiga 
nisbatan  ham   m uayyan  hududga joylashtirish  chorasi  am al  qiladi.
B etaraf davlat  urushayotgan  davlatlarga  aviatsiya  texnikasini  yetka- 
zib  berish  huquqiga  ega  em as,  am m o  u  xususiy  firm alam ing  bunday 
faoliyatini  taqiqlashga  m ajbur  emas.
U rushayotgan  davlatlarning  b e ta ra f  d av latlar  fuqaro  aviatsiyasiga 
nisbatan  nazorat  faoliyati  b etaraf davlatlarning  dengiz  kem alariga  nis­
batan qo'llaniladigan  nazoratga o'xshashdir.  F uq aro  sam olyoti tekshirish 
uchun  q o 'n ish g a  tak lif etilishi  m um kin.  A gar  sam olyot  betaraflik  qo i­
dalariga  m os  kelm aydigan  faoliyat  bilan  m ashg'ul  b o 'lsa,  uni  m usodara 
etish  m um kin.
U rushayotgan  davlat  hududida  joylashgan  b e ta ra f davlat  fuqarolari 
xalqaro  g u m an itar  huquqqa  muvofiq  m ahalliy  aholiga  nisbatan  alohida 
im tiyozlarga  d a ’vo  qila  olm aydilar.  S hu  o 'r in d a   u lam i  b etaraf  davlat 
diplom atik  him oyaga  olish  im koniyati  m avjudligi  ham   katta  aham iyat 
kasb  etadi.