Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Daryo, k o ‘l va dengizlar tabiati. 
Markaziy Osiyo tog'larida to 'p lan gan
ko'p miqdordagi muz va qor juda k o 'p suv zahiralarini o'zida saqlaydi. Bu 
yerlarda suv zahiralari 1750 km kubni tashkil etadi. (P.Baratov, 1991-y.) 
Respublikamizda 20 dan ortiq chuqur suv om borlari joylashgan bo 'lib, 
ularda 20 km kub ga yaqin chuchuk suv to'planadi. Respublikamizning eng 
katta suv om borlariga Qayroqqum, Chorvak, Andijon, K attaqo 'rg 'o n, J a ­
nubiy Surxon, Pachkam ar, Tolimarjon kabilar kiradi. Am udaryo, Sirdaryo 
va Hi daryolari tog'lar orasidan tekislikka oqib chiqib, Orol dengiziga va Balx- 
ash ko'liga yetib boradi. Kichikroq daryolardan Zarafshon, Q ashqadaryo va 
shu kabilarning suvlari ekinlam i sug'orishga to'liq sarflanadi. M arkaziy Osi­
yoda suv om borlaridan tashqari m ayda-chuyda ko'llar juda k o 'p bo'lib, 
ular atrofida ju d a k o 'p qushlar yashaydi, qushlar ko'p uchraydigan ko'llarga 
Amudaryo deltasidagi Suda’yo ko'li, Qizilqumdagi Aydarko'l va Q oraqum ning 
g'arbidagi Sariqam ish ko'llari kiradi. Bu yerlarda har yili pushti va gajakli 
sako qushlar, qorabuzovlar, baliqchi qushlar, o'rdaklarning bir qancha tu r­
lari, qarg'alar va kultkovlarning bir qancha to'dalari hayot kechiradi.
Ikki yuz km dan ortiqroqqa cho'zilgan Aydarko'l sahroda Sirdaryoning 
toshqin suvlari to 'p lan ish i natijasida paydo bo'lgan. C huqur suvli joylarni 
o 'ra b olgan quloq qam ishzor, kugazorlar, turangi, yulg'un, yantoq o'sib 
yotgan bir q a n c h a o ro llar, o 'rd a k , q arq ara, k o 'lb aq a , q o sh iq b u ru n ,
120

---

kvakvalar yashaydigan m askan b o ‘lib qolgan. Q um li sayozliklari keng 
bo'lgan orollarda dengiz kabutari, chegrovi, dengiz qaldirg'ochlari, k o ‘l 
baliqchi qushlari yashaydi.
Yozgi suv ko‘payish vaqtida Am udaryo va Sirdaryo loyqalanib to 'lib - 
toshib oqadi. Ularning bu oqartubi toshloq joylarda lopotonos (baliq)laming 
kattasi va kichigi yashasa, tinch qoMtiqlarida yirik laqqa, zog'ora, sazan 
baliqlar ko'payadi. Daryo qirg‘oqlarida qattiq ovozlari bilan shovqin solib, 
kulrang turnalar yurishadi.
20—25 yil m uqaddam Oral dengizi suvlari M o'ynoq va Uchsoydagi aholi 
yashaydigan uylarning ostonasida chayqalib tu ra r edi. H ozir esa dengiz 
M o‘ynoq shahridan m utlaqo uzoqlashgan (50—60 km). Orol dengizining 
janub va janubi sharqiy qirg'oqlarida baliq ovlash tugatildi. Orol dengizi 
qurib borm oqda. 1990-vilga kelib Orol dengizining suv sathi 1960-yilga 
nisbatan 14 m gacha pasaydi. Dengiz sathining 40 % ga yaqini quridi va 
uning um um iy hajmi 60 % ga kamaydi (T a’sis loyihasi 1997-yil Yevropey- 
skaya komissiya M intoerstrast 34,3/88 Ryu, M antayne-B elgiya, 1000 Bry- 
ussel). Dengizni qayta tiklash uchun zudlik bilan chora ko‘rilsagina Amudaryo 
va Sirdaryo deltalaridagi qadim iy ko‘llar o'lkasiga kuch kirib, bu yerlarda 
yana baliqchilikni va m o'ynachilikni qayta tiklash m um kin bo'ladi. Qurigan 
Orol dengizining hajmi Belgiya davlati hududidan kattaroq b o'lib , u ndan 
juda ko'p chang va bo'ron ko'tarilib turadi. Ayniqsa, bu b o 'ro n la r bahor 
paytlarida ko'p bo'lib, tuzli changlarni osm onga ko'tarib 300 km qalinlikda 
chang bulutlarni hosil qiladi. Bu bulutlar esa uzoq m asofalarga, hattoki 
shimoliy qutblargacha tuzli changlarni olib borib tarqatadi.