Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

“ Fan" nashriyoti, 1992.
3. Т .А А килова, В.В.Х аскин. Экология. -М о с к в а . Изд. Ю Н И Т И , 1998. стр.
8 3 - 9 7 .
4. Вилли К. Биология. И зд. “ М “ 1968. ст р .7 1 0 -7 1 5 .
5. Грин Н ., С т а у т У ., Т ей л ор Ф . Б иология. И зд. “ М ир", 1990. стр. 81 — 105.
6. M oiseev V.A. Obyektivda O'rta O siyo tabiati. -Toshkent: “ M ehnat" nashriyo­
ti, 1988.
7. H am dam ov I. va boshqalar. Botanika asoslari. -Toshkent: “ Mehnat" nashriyo­
ti, 1990. 3 0 8 - 3 12-betlar.
8. У п р а в л е н и е в о д н ы м и р е с у р с а м и и с е л ь с к о - х о з я й с т в е н н ы м
п р оизводством в р есп убл и к ах С р едн ей А зи и Аральской море. 53 М арабелло
6 1047. С .Л о р ен со ин к ам п о (п еза р о ), -И тал и я , 1997.
X BOB. HUJAYRA NAZARIYASI YA
ORGANIZMLARNING TUZILISHI
Optik mikroskop va hujayraning kashf etilishi. Hujayra t o ‘g ‘risidagi
nazariyaning m ohiyati. 
Hujayra haqidagi ta ’lim otning rivojlanishi optik 
m ikroskopning kashf etilishi bilan bevosita bog'liqdir (“ M ikroskop” so'zi 
grekchadan olingan b o 'lib , “ m ikro“ -kichik, “skopeo“ -k o 'ram an degan 
m a ’noni anglatadi). Birinchi m ikroskop 1609-yil Galiley tom o nid an yara- 
tilgan. U qurilm a linza va q o 'rg 'o sh in trubkadan iborat edi. M ikroskopdan 
dastlab ingliz olimi R obert G uk 1665- yilda biologik obyektlami tekshirish- 
da foydalandi.
G uk mikroskop yordam ida ukrop, buzina, qamish, po'kak ham da boshqa 
o'sim lik to'qim alarida ju d a m ayda tutash bo'laklam i topdi va ularni kletka- 
lar deb atadi ( “k letk a“ -grekcha “ketos" so'zidan olingan bo 'lib, b o'shliq 
dem akdir). K eyinchalik ingliz olim i N .G ryu va italiyalik olim Malpigi o 'z
kuzatishlari natijasida turli o'sim liklardan selyullozali p o'stlar bilan ajral­
gan b o 'shliqlar (xaltachalar yoki pufakchalar) borligini aniqladilar.
Levenguk 1696-yilda bosilib chiqqan “Tabiat sirlari" degan asarida G u k
122

---

va G ryularning “berk“ hujayralaridan farq qiluvchi erkin hujayralar ham
borligini tasvirlab beradi. Bu kitob bir hujayrali suv o ‘tlari, o ‘simliklardagi 
xloroplastlar, sperm atozoidlar ham da qizil qon tanachalari to ‘g‘risida tasav- 
vur beradi. Shu tarzda hujayralar haqidagi tushuncha yuz yildan ortiq saqlanib 
qoldi. Faqatgina 1812-yilda nemis olimi M oldenxover o ‘simlik to ‘qimasidan 
alohida hujayralarni ajratib olishga muvaffaq b o ‘lib, har bir hujayra o ‘z 
qobig‘iga ega ekanligini isbotlaydi. 1931-yilda R.Braun to m o n id an yadro 
hujayraning m uhim va doimiy kom ponenti ekanligi aniqlandi.
Tadqiqotchilardan F.Fyujarden, Y A .N .Purkinye va Mol (1830) sito- 
plazm a deb nom langan hujayra tarkibini tekshirish bilan shug'ullanadilar. 
Bu kashfiyotlarning ham m asi tirik tabiatning hujayra tuzilishi to ‘g‘risidagi 
nazariyani yaratishga olib keldi.
H am m a tirik mavjudotlar: o ‘simliklar, hayvonlar va oddiy m ikroorga- 
nizm lar ham hujayralardan va ularning hosilalaridan tashkil topgan. Tirik 
olam negizida hujayra yotadi. Bu tushuncha hujayra nazariyasining asosiy 
mohiyati deb ataladi. Uning asoschilari nem is olimlari botanik Shleyden 
(1938) va zoolog Shvanlardir. Biroq shuni aytish kerakki, Shvan ham , 
Shleyden ham hujayrada asosiy rolni uning p o ‘sti o ‘ynaydi, hujayra struk- 
turasiz m oddalardan tuzilgan deb n o to ‘g‘ri tushunchaga ega edilar. Keyin- 
chalik hujayra nazariyasida bir hujayrali organizm larga taalluqli hujayra tu- 
zilishida asosiy rolni uning yadrosi va sitoplazm asi o ‘ynaydi, degan fikrlar 
paydo boMa boshladi. 1858-yilda R.Virxov yangi hujayra faqat hujayraning 
boMinishidan hosil boMadi degan prinsipgaasos soldi.
F.Engels hujayra tuzilishi nazariyasini o 'tg an asr tabiatshunosligi (XIX 
asr) sohasida ro ‘y bergan uch buyuk kashfiyot (energiyaning saqlanish 
qoidasi va C h.D arvinning evolyutsion nazariyasi bilan birga) ning biri deb 
ta ’rifladi. XIX asr oxirlarida sitologiya fanini boyitadigan q ato r kashfiyot- 
lar qilinadi. M asalan, 1874-yilda Chistyakov va 1875-yilda E .Strasburger 
tom onidan m itoz boMinish kashf etildi. S huningdek, 1875-yilda G erdvik 
kashfetgan urugManish hodisasi va A ltm an, B endalar tom onidan hujayrada 
topilgan m itoxondriyalar m uhim aham iyatga egadir.
Keyinchalik V.I.Belyaev 1898-yilda birinchi boMib reduksion (m eyoz) 
boMinishni eMon qiladi. Shu yili yirik rus olimi S .G .N avashin tom o n id an
yopiq urugMi o ‘simlik!arda qo ‘sh urugManish hodisasining kashf etilishi 
biologik tadqiqotlarda yangi davrning boshlanishi boMadi. Hozirgi zam on
hujayra nazariyasi tushunchasi b o'yicha k o ‘p hujayrali organizm lar bir- 
birlari bilan uzviy bogMangan funksional hujayralar yig'indisidan tashkil 
topgan m urakkab integral sistemadir.
O rganizm lar hujayra tuzilishining bir xilligini, ularni tashkil etgan 
hujayralaming o'xshashligidangina emas, balki dastavval bu hujayralar kim -
123

---

yoviy tarkibining ham da m odda almashinish jarayonining o ‘xshashligida ham - 
dir. M asalan, hujayraning eng m uhim hayotiy kom ponentlari va oqsillari- 
ning biri nuklein kislotalari va oqsillar, ularning sintezi va qayta hosil bo'lishi 
ham m a tirik organizm lar hujayralari uchun deyarli o'xshashdir.