Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

M arkaziy O siyo regioninmg ekosistem alari. 
Bu m intaqaning fizik-ge- 
ografik sharoiti va landshafti ham juda xilma-xildir. Shimoliy G 'arbiy hududlar 
tip ik c h o 'l, ch a la c h o 'lla rd a n iborat bo'lib, yozi ju d aq u ru q , issiq, qishi 
juda sovuq, yog'ingarchilikning kam bo'lishi bilan ta ’riflanadi. Bu yerda 
biologik m ahsuldorlikni cheklovchi omil namlikdir. U ju d a kam yog'ib, 
yog'ingarchilikning yillik m iqdori 120—200 m m dan oshm aydi. U ham
bo'lsa qish va b a h o r paytlarida b o 'lad i. Bu esa nafaqat o'sim lik turlarining 
soni va yana o 'sim likning hayotiy shakllariga ham o 'z ta ’sirini ko'rsatadi. 
Shu sababli bu m intaqadagi o 'sim liklar asosan bir yillik efim er, efim eroid 
va chala b u ta o'sim lik larid an tashkil topgan. Bu yerlarda k o 'p yillik
118

---

o ‘sim liklardan yantoq ko‘p o ‘sadi. Shuningdek, tup ro q sharoitiga qarab 
c h o ‘l zonalarida saksovul, quyonsuyak, sengrenlar, qizilcha, chogon, 
juzg'un va shu kabi boshqa xil buta va chala buta o ‘simliklar o'sadi.
C h o ‘l zonasining pastqam , kam joylarida yer osti suvlarining tarkibida 
tuzning miqdori m e’yoridan ju d a ko‘p ortiq bo ‘lganligi uchun sh o‘rlangan 
yerlar ancha-m uncha uchraydi. Ana shunday sho‘rlangan yerlarda qora sak­
sovul, cherkez, chagon, keyreuk, sho‘raklardan d o nash o‘r, xaridondon, 
baliqko‘z, seta va shu kabi boshqa muhim yem -xashak va yaylov o ‘simliklari 
o ‘sadi.
Bu zonaning hayvonlari ham o'sim liklari singari suvsizlikka o ‘ta m os­
lashgan bo'ladi. ChoMda yashovchi sudralib yuruvchilar (ilonlar, kaltake- 
saklar, echkiem arlar), m ayda kem iruvchilar (yum ronqoziqlar, sichqon- 
lar. kalam ushlar), suvsizlikka fiziologik va etologik (fe’l-atvori bilan) mos- 
lashgandir. Bu hayvonlar ichim lik suvga uncha m uhtoj emas. Chunki ular­
ning organizm larida m etabolik suv iste’mol qilingan quruq ozuqaning par- 
chalanishi natijasida hosil boMadi. Ularning siydigi ju d a konsentratsiyalan- 
ganligi sababli organizmdan suv kam ajraladi. Tuyalar, sayg‘oqlar va boshqa 
xil ko‘p choM hayvonlarida uzoq vaqt suvsizlikka chidam lilikni ta ’minlovchi 
m oslam alar rivojlangan. ChoMlarning sug‘orilishi va haroratining yuqori, 
yorugMikning yetarli m iqdorda boMishi juda serhosil ekin m aydonlarini ya- 
ratishga im kon beradi. Biroq bu yerlarda suvning tez bugManishi natijasida 
tuproqning sho'rlanishi cheklovchi omil hisoblanadi. Bu esa tuproqning 
sh o 'rin i yuvish va hosildorlikni yuqori darajada ushlash uchun yana 
qo ‘shim cha suv talab qiladi. Tog* oldi va tog* hududlarida to'qaylar, aralash 
va archali o ‘rm onlar, alp o 'tlo q lar ham da sovuq to g ‘ choMlari kabi b io m ­
lar uchraydi. Qishloq xo'jaligining jadal rivojlanishi, sanoat to g ‘-qazilm a 
sanoatining rivojlanishi archa o 'rm onlarning kesilishi kabi antropogen 
ta ’sirlar tog‘ oldi va tog‘ hududlarida biom larning sezilarli buzilishlariga 
sabab boMmoqda. Natijada hozirgi vaqtda o'simlik va hayvonlarning juda ko‘p 
turlari yo'qolib ketm oqda va shu tufayli u la rO ‘zbekistonning Qizil kitobiga 
kiritilgan. Yo'qolib ketayotgan turlarni va tabiiy biotsenozlarni m uhofaza 
qilishning sam arali ch o ralarid an biri, q o ‘riqxonalarni k o 'p ay tirish va 
ularning m aydonini kengaytirish, yo‘qolib ketayotgan turlarning su n ’iy 
o ‘stiriladigan joylarini yaratish, ularni tabiatda reintraduksiyalash (qaytadan 
ekish, ko'paytirish) hisoblanadi.