Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Oziq zanjiri. 
Avvalgisi keyingisi uchun ozuqa hiso b lan g an o ‘zaro 
bog'langan bir necha turlar yoki organizm lar oziq zanjirini hosil qiladi. 
Misol:
Organik qoldiqlar
Oziq zanjiri o'sim liklar to ‘plagan organik m oddalar va energiyani bir 
tu r ikkinchisini yeyishi orqali bir n echa organizm lar qatoridan o'tkazishidir. 
Shunday qilib, oziq zanjiri tu rlar orasidagi tropik bog‘lanishdir (yunoncha
116

---

“trofi" — oziqlanish). Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o'sim liklar 
(produtsentlar) hisoblanadi. Ikkilamchi zvenosini o 'tx o 'r (birlamchi iste’mol 
qiluvchilar) va go'sh tx o 'r (ikkilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki 
konsum entlar tashkil etadi.
Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik m oddalarni m ineral m od- 
dalarga parchalovchi m ikroorganizm lar (redutsentlar) hosil etadi. Tabiatda 
oziq zanjiri 3 - 4 darajada bo'ladi. Bir darajadan ikkinchi darajaga o 'tish d a 
energiya va moddaning miqdori taxm inan 10 m artaga yaqin kamaya boradi, 
chunki qabul qilingan energiyaning 90 % ga yaqini organizm lam ing hayot 
faoliyatini ta ’minlashga sarf bo'ladi. Qolgan 10 % igina organizm lar tan a- 
sining tuzilishi uchun ketadi. Shu sababli har bir keyingi oziq darajasida 
individlar soni ham progressiv kam aya boradi. M asalan. o 'rta ch a olganda 
1000 kg o'sim likni yeganda hayvon 100 kg ga sem iradi, bunday massali 
o 'tx o 'r hayvonni yegan yirtqichlarning biomassasi 10 kg gacha ortishi m u m ­
kin. Ikkilam chi yirtqichlarniki esa 1 kg gacha ortadi. Shunday qilib, oziq 
darajalarida m oddalar kam aya borishi kuzatiladi. Bu qonuniyat ekologik 
piram ida qoidasi deb ataladi. Piram idaning asosini av to tro f organizm lar 
tashkil qiladi. Ularning yuqorisida o 'tx o 'r hayvonlar, undan ham yuqorida 
yirtqich hayvonlar, eng cho'qqisida yirik yirtqich hayvonlar joylashadi.
Suv havzalaridagi oziq zanjirining tip ik m iso li fitoplanktonlar, zoo- 
planktonlar, mayda baliqlar, yirik baliqlar hisoblanadi. Bu oziq zanjirida 
ham biomassa va energiya m iqdori ekologik piram ida qoidasiga muvofiq to- 
bora kam aya boradi. S u n ’iy qishloq xo'jalik ekosistem alarida ham h ar bir 
keyingi oziq zanjiri darajasida energiya miqdori o 'n m artagacha kamaya b o ­
radi, shuning uchun ovqat ratsionida o'sim lik oziqlarini kam aytirish hiso- 
biga go'shtning miqdorini ko'paytirsak, shu muayyan ekologik tizim da oziq 
bilan ta ’minlovchi odam lar soni kamayishi kerak. E kosistem alar tabiiy va 
su n ’iy bo'ladi. Tabiiy ekosistemalarga o'rm onlar, o 'tlo q lar, tun dra zonalari, 
dasht, c h o 'l, tog' zonalar, ko'l, dengiz, okean suvlari ekosistem alari m i- 
sol b o 'la oladi. Ularning tuzilishi va kom ponentlari, xususiyatlari, undagi 
organizm lam ing o 'zaro m unosabatlari to 'g 'risid a yuqorida batafsil bayon 
etildi.
S u n ’iy ekosistem alar inson faoliyati natijasida paydo bo'ladi.
U larga agrosistemalar, sh ah ar ekosistem alari, kosm ik ekosistem alar 
kiradi. S u n ’iy ekosistem alardan eng m uhim i agroekosistem a hisoblanadi. 
U lar odam tom onidan yaratilgan biogeotsenozlardir. Agrosistemalarga dala- 
lar, yaylovlar, o'riladigan o 'tlo q lar, su n ’iy o 'rm o n lar, xiyobonlar, b o g'lar 
kiradi. Agroekosistema tabiiy ekosistem adan farq qilib, a) turlarning soni 
kam bo'lganligi uchun o 'z -o 'z in i idora qila olm aydi; b) ularning turg'unligi 
m ustahkam emas, chunki tu rlar tabiiy tanlanish em as, balki su n ’iy tan -
117

---

lanishning ta ’sirida bo'ladi; v) agrotsenozlar uchun energiya m anbayi bo'lib 
faqat quyosh energiyasigina em as, inson tom onidan sarflanadigan energiya 
(sug'orish, o 'g 'itla sh , m ashinalardan foydalanish) ham hisoblanadi. Agro- 
ekosistem ada elem en tlar davriy aylanishiga inson aralashadi. C hu nk i bu 
elem entlar hosil bilan birga yig'ib olinadi. Ularning o 'm ini to'ldirish uchun 
tuproqqa m ineral o 'g 'itla r solinadi. Hozirgi davrda quruqlikning 10 % ga 
yaqinini shudgorlanadigan yerlar, 20 % ini yaylovlar hosil qiladi.
Osiyo, Afrika va Janubiy Am erikadagi agroekosistem a ju d a kam hosilli 
bo'lib, sanoat regionlari uchun yetarli m iqdorda m ahsulot yetishtira ol- 
maydilar. H osildorlikni oshirish uchun yoqilg'i kimyoviy m o ddalar m ash- 
inalami ishlatish yo'li bilan juda ko'p energiya sarflanadi. Ko'pincha 
energiya 
miqdori oziq m ahsulotlardagi energiya m iqdoridan ortiq b o'lad i. Bu esa 
iqtisodiy tanglik holatida agroekosistem alar rentabelligini kamaytirib yubor- 
moqda.
S un ’iy yaratiladigan agroekosistem alar inson tom onidan doim iy na- 
zoratni talab qiladi. Faqat ayrim tu rd an tashkil topgan ( m asalan pax- 
tadan) maxsus agroekosistemalar vaqtincha iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. 
A m m o ju d a katta m aydonlarda paxtaning m onokulturasi tuproq ning buzi- 
lishiga va strilizatsiyalanishiga, zararkunandalam ing ko'payishiga va natijada 
ekosistem aning buzilishiga olib keladi.
Almashlab ekishni qo'llash, ekologik jam oaga qo'shim cha tarkibiy qism- 
larni, m asalan, entom ofag (h a sh aro tlarn i), changlatuvchi asalarilarni 
ko'paytirish ekologik sistemani barqarorlashtirishda yordam beradi.
C h o 'llar, o 'tlo q la r, dashtlar kabi yaylov sifatida foydalaniladigan tabi­
iy ekosistem alarning m ahsuldorligini oshirish uchun serhosil o 'tla r ekish, 
o 'g'itlab, tupro q n i su n ’iy sug'orish usullaridan foydalanish m um kin. Agro- 
tsenozlarning iqtisodiy sam aradorligini yanada oshirish u chun ekinlarga 
ishlov berishning industrial texnologiyasidan foydalanish, yangi navlar va 
duragay o'simliklami yaratishda genetik injeneriya va biotexnologiya usullaridan 
foydalanish lozim .