“trofi" — oziqlanish). Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o'sim liklar
(produtsentlar) hisoblanadi. Ikkilamchi zvenosini o 'tx o 'r (birlamchi iste’mol
qiluvchilar) va go'sh tx o 'r (ikkilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki
konsum entlar tashkil etadi.
Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik m oddalarni m ineral m od-
dalarga parchalovchi m ikroorganizm lar (redutsentlar) hosil etadi. Tabiatda
oziq zanjiri 3 - 4 darajada bo'ladi. Bir darajadan ikkinchi darajaga o 'tish d a
energiya va moddaning miqdori taxm inan 10 m artaga yaqin kamaya boradi,
chunki qabul qilingan energiyaning 90 % ga yaqini organizm lam ing hayot
faoliyatini ta ’minlashga sarf bo'ladi. Qolgan 10 %
igina organizm lar tan a-
sining tuzilishi uchun ketadi. Shu sababli har bir keyingi oziq darajasida
individlar soni ham progressiv kam aya boradi. M asalan. o 'rta ch a olganda
1000 kg o'sim likni yeganda hayvon 100 kg ga sem iradi, bunday massali
o 'tx o 'r hayvonni yegan yirtqichlarning biomassasi 10 kg gacha ortishi m u m
kin. Ikkilam chi yirtqichlarniki esa 1 kg gacha ortadi. Shunday qilib, oziq
darajalarida m oddalar kam aya borishi kuzatiladi.
Bu qonuniyat ekologik
piram ida qoidasi deb ataladi. Piram idaning asosini av to tro f organizm lar
tashkil qiladi. Ularning yuqorisida o 'tx o 'r hayvonlar, undan ham yuqorida
yirtqich hayvonlar, eng cho'qqisida yirik yirtqich hayvonlar joylashadi.
Suv havzalaridagi oziq zanjirining tip ik m iso li fitoplanktonlar, zoo-
planktonlar, mayda baliqlar, yirik baliqlar hisoblanadi.
Bu oziq zanjirida
ham biomassa va energiya m iqdori ekologik piram ida qoidasiga muvofiq to-
bora kam aya boradi. S u n ’iy qishloq xo'jalik ekosistem alarida ham h ar bir
keyingi oziq zanjiri darajasida energiya miqdori o 'n m artagacha kamaya b o
radi, shuning uchun ovqat ratsionida o'sim lik oziqlarini kam aytirish hiso-
biga go'shtning miqdorini ko'paytirsak, shu muayyan ekologik tizim da oziq
bilan ta ’minlovchi odam lar soni kamayishi kerak. E kosistem alar tabiiy va
su n ’iy bo'ladi. Tabiiy ekosistemalarga o'rm onlar, o 'tlo q lar, tun dra zonalari,
dasht, c h o 'l, tog' zonalar, ko'l, dengiz, okean suvlari
ekosistem alari m i-
sol b o 'la oladi. Ularning tuzilishi va kom ponentlari, xususiyatlari, undagi
organizm lam ing o 'zaro m unosabatlari to 'g 'risid a yuqorida batafsil bayon
etildi.
S u n ’iy ekosistem alar inson faoliyati natijasida paydo bo'ladi.
U larga agrosistemalar,
sh ah ar ekosistem alari, kosm ik ekosistem alar
kiradi. S u n ’iy ekosistem alardan eng m uhim i agroekosistem a hisoblanadi.
U lar odam tom onidan yaratilgan biogeotsenozlardir. Agrosistemalarga dala-
lar, yaylovlar, o'riladigan o 'tlo q lar, su n ’iy o 'rm o n lar, xiyobonlar, b o g'lar
kiradi. Agroekosistema tabiiy ekosistem adan farq qilib, a) turlarning soni
kam bo'lganligi uchun o 'z -o 'z in i
idora qila olm aydi; b) ularning turg'unligi
m ustahkam emas, chunki tu rlar tabiiy tanlanish em as, balki su n ’iy tan -
117
lanishning ta ’sirida bo'ladi; v) agrotsenozlar uchun energiya m anbayi bo'lib
faqat quyosh energiyasigina em as, inson tom onidan sarflanadigan energiya
(sug'orish, o 'g 'itla sh , m ashinalardan foydalanish) ham hisoblanadi. Agro-
ekosistem ada elem en tlar davriy aylanishiga inson aralashadi. C hu nk i bu
elem entlar hosil bilan birga yig'ib olinadi. Ularning o 'm ini to'ldirish uchun
tuproqqa m ineral o 'g 'itla r solinadi. Hozirgi davrda quruqlikning 10 % ga
yaqinini
shudgorlanadigan yerlar, 20 % ini yaylovlar hosil qiladi.
Osiyo, Afrika va Janubiy Am erikadagi agroekosistem a ju d a kam hosilli
bo'lib, sanoat regionlari uchun yetarli m iqdorda m ahsulot yetishtira ol-
maydilar. H osildorlikni oshirish uchun yoqilg'i kimyoviy m o ddalar m ash-
inalami ishlatish yo'li bilan juda ko'p energiya sarflanadi. Ko'pincha
energiya
miqdori oziq m ahsulotlardagi energiya m iqdoridan ortiq b o'lad i. Bu esa
iqtisodiy tanglik holatida agroekosistem alar rentabelligini kamaytirib yubor-
moqda.
S un ’iy yaratiladigan agroekosistem alar inson
tom onidan doim iy na-
zoratni talab qiladi. Faqat ayrim tu rd an tashkil topgan ( m asalan pax-
tadan) maxsus agroekosistemalar vaqtincha iqtisodiy foyda keltirishi mumkin.
A m m o ju d a katta m aydonlarda paxtaning m onokulturasi tuproq ning buzi-
lishiga va strilizatsiyalanishiga, zararkunandalam ing ko'payishiga va natijada
ekosistem aning buzilishiga olib keladi.
Almashlab ekishni qo'llash, ekologik jam oaga qo'shim cha tarkibiy qism-
larni, m asalan, entom ofag (h a sh aro tlarn i), changlatuvchi asalarilarni
ko'paytirish ekologik sistemani barqarorlashtirishda yordam beradi.
C h o 'llar, o 'tlo q la r, dashtlar kabi yaylov sifatida foydalaniladigan tabi
iy ekosistem alarning m ahsuldorligini oshirish uchun serhosil o 'tla r ekish,
o 'g'itlab, tupro q n i su n ’iy sug'orish usullaridan foydalanish m um kin. Agro-
tsenozlarning iqtisodiy sam aradorligini yanada
oshirish u chun ekinlarga
ishlov berishning industrial texnologiyasidan foydalanish, yangi navlar va
duragay o'simliklami yaratishda genetik injeneriya va biotexnologiya usullaridan
foydalanish lozim .
Do'stlaringiz bilan baham: 
