Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

8. Teng tarkibli va tobe tarkibli qo‘shma gaplarni qiyoslang. Qo‘shma gap tarkibiy qismlarining irreallikka munosabatiga ko‘ra tasnifi. Nutqdagi qo‘shma gaplar tarkibiy qismi kesimlari shakllarining erkinligi yoki o‘zaro mutanosibligi, bog‘liqligi jihatidan tasnif etilishi mumkin. Bu belgiga ko‘ra qo‘shma gap ikki turga ajratiladi. Katta guruhni [WPm, WPm] LSQ hosilalari tashkil etadi. Bunday gaplarda qo‘shma gap tarkibiy qismlari kesimlari rang–barang ko‘rinish va shaklda bo‘ladi. Chunonchi, xabar mayli+xabar mayli (Yozibdi, keladi yoki U keldi, biz yozamiz), xabar mayli + buyruq mayli (Yozibdi, boraylik), buyruq mayli + buyruq mayli (Boring, ko‘rishsin), buyruq mayli + xabar mayli (Кeling, boramiz). Bu bo‘linishda ikkinchi guruhni [WPm®WPm],[WPm«WPm] LSQ hosilalari – tobe va mutanosib tarkibli qo‘shma gaplar tashkil qiladi. Bu turdagi qo‘shma gaplarda tobe tarkib (odatda qo‘shma gapning birinchi gapi) kesimi nomustaqil kesim shaklida bo‘ladi. Bunda o‘ziga xos qonuniyat mavjud. Tobe gapning kesimi irreal (ya’ni kelasi zamondagi hali sodir bo‘lmagan, sodir bo‘ladigan) harakat holatini atab kelsa, ikkinchi gap kesimi ham shunday ma’noga ega bo‘ladi va odatda hozirgi – hozirgi-kelasi, kelasi zamon yoki buyruq mayli shakllarida bo‘ladi. Masalan: Кelsa, boradi.
Bu holatda qo‘shma gap tarkibiy qismlari kesimi o‘zaro muvofiqlashadi. Agar ikkinchi gap kesimi o‘tgan zamon shakllaridan birida bo‘lsa, kuchli ifodaviylik voqelanadi: Кelsa, ish bitdi! yoki So‘rab qolsa, tamom deyavering!
Bunda qo‘shma gap kesimlari o‘tgan zamon shakllarida kelganda, to‘siqsizlik (irreallik) ma’nosi voqelanadi: Кelsaydi, ko‘rardik yoki Ukam bo‘lsangiz edi, baxtiyor bo‘lardi
Teng tarkibli qoshma gaplarning mohiyati shundaki, uning tarkibiy qismlari sanalmish sodda gap kesimlarining har biri mustaqil shakllangan bolib, ularni osongina alohida sodda gaplarga aylantirib yuborish mumkin. Chunonchi, Bormang, bormoqchimisiz? Kechasi qalin qor yogdi, biroq havo unchalik sovimadi. Men seni deyman-u, sen kimni deysan?!
Tobe tarkibli qoshma gaplarda ikki yoki undan ortiq sodda gaplar shakllangan [Pm] mavjud bolsa-da, birinchi sodda gapning markazi mustaqil sodda gap kesimi bola olmaydi. U doimo tobe gap markazini shakllantirib, oz mohiyatini ochishi uchun ozidan keyin mustaqil kesimli gap bolinishini talab etadi. Masalan, Men qoshiq aytsam, u tinglaydi. Ergash ko`ringan ham edi, bolalar yugurishdi. Demak, [WPm] → [WPm] qolipidan chiqqan hosilalarda birinchi gap shaklan va mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha emas.