Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

5. Mazmunan mutanosib qo‘shma gaplar va ularning shakllanishi.
Bu tasnifda qoshma gap tarkibidagi qism (gap)lar ortasidagi manoviy munosabatga asoslaniladi va ikkita muhim nuqtaga etibor qaratiladi:
1) qoshma gap tarkibiy qismlari orasida qanday manoviy munosabat (masalan, payt, orin, sabab, birin-ketinlik, bir vaqtdalik, izohlash, qiyoslash va h.) ifodalanganligi;
2) aynan bir manoning turli yollar bilan ifodalanishi mumkinligi (yoki aksincha).
Shakl va mazmun munosabati nisbiy mutanosiblikda (yani asimmetrik) bolganligi sababli qoshma gapda polisemiya va omonimiya hodisalari kuzatiladi.
Jumladan, payt munosabatini ifodalashda quyidagicha sinonimiya hodisasini kuzatishimiz mumkin:
1. Oqituvchi keldi, dars boshlandi.
2. Oqituvchi kelsa, dars boshlanadi.
3. Oqituvchi keldi-yu, dars boshlandi.
4. Oqituvchi keldi, shu zahoti dars boshlandi va h.k.
Yoki shart shaklida bir nechta semantik munosabat ifodalanishi natijasida sintaktik polisemiya hodisasi kuzatilishi mumkin:
a) payt manosi Borsam, ukam yoq ekan;
b) shart manosi Ozodaxon kelsa, aytaman;
d) tosiqsizlik manosi Aqidaxon kelsa ham, aytaman va h.k.
Qoshma gap tarkibiy qismlari orasidagi manoviy munosabatga kora tasnifi bilan qoshma gap qismlari orasidagi funksional munosabatlarga kora tasnifi ozaro bogliq. Tom manoda bu tasnif tarkibiy qismlarini ozaro boglashga xizmat qiluvchi boglovchining oz manolari bilan aloqador. Masalan, agar shart va payt manolarini beradi.
Boglovchilar manosi va gap semantikasi, juda kop holatda boglovchilarning ozgarishi gaplararo ozaro munosabatlarning qisman yoki butunlay buzilishiga olib keladi. Masalan, Oqituvchi keldi, dars boshlandi qoshma gapi turli boglovchi bilan boglanganda har xil munosabatni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:
Oqituvchi keldi, dars boshlandi.
Oqituvchi keldi, chunki dars boshlandi.
Oqituvchi keldi, shu sababli dars boshlandi.
Oqituvchi keldi, natijada dars boshlandi va h.