|
1.Moslashuvli birikmalar. Moslashuv SBning ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo‘lib, bunda tobe a’zo hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga muvofiq ravishda qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz, Fuzuliy g‘azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi.
Moslashuv aloqasida tobe a’zo (Fuzuliy g‘azali) 0 shaklli bo‘lganligi kabi, hokim a’zo ham ko‘rsatkichsiz qo‘llanishi mumkin: sizning uyingiz – sizning uy, bizning kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz va biz olmoshi hamda -ngiz va -miz ko‘rsatkichining tarixiy genetik bog‘lanishi bilan izohlanadi. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo‘llab bo‘lmaydi.
2. Uyushiq bo‘lakli sodda gaplar. Sodda va qoshma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning mavjudligi. Eganing bor-yoqligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi ahamiyatsiz. Uyushgan gapni belgilashda esa bosh omil ikkita:
bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdan ham (Jahongir, Jamshid, Isroil oqidi), uyushiq kesimli sodda gapdan ham (egasi yoq yoki bor bolsa, bitta, kesimning lugaviy qismi birdan ortiq, [Pm] qismi bitta (Ular borgan va korgan edilar, qolipi [W1-W2 Pm]) farqlanadi.
Nazariy talqinda uyushiq kesimli sodda gapda, demak, ega bitta, [Pm] qismlari umumiy bolgan kesim birdan ortiq boladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qoshma gap, uyushiq qisimli qoshma gap va uyushgan gapning eng kichik struktur sxemasini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish maqul. Chunki, [WPm] da ular (W va Pm)ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangan. Uyushiqlik umumiy holat bolib, sodda gapga ham, qoshma gapga ham xos. Sodda gapda sozlar uyushib kelsa, qoshma gapda soz, sodda gap uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiqlik kamida ikki birlik (unsur)dan iborat boladi:
uyushtiruvchi unsur;
uyushuvchi unsur.
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisasida mavjud.
Xosh, uyushgan gap nima va u uyushiq gapdan nimasi bilan farqlanadi?
Malumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funksional shakllangan bolishi lozim. Shu bois u kesimga ega bolib, bu kesim [WPm] (kesimlik korsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki [WP] (semantik-funksional shakllangan gap) tarzida bolishi lozim. [WPm] sodda gapda bitta, qoshma gapda esa birdan ortiq boladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha:
E WPm
T
2. Ukam rasm chizar edi va singlim televizor korar edi gapining qolipi esa quyidagicha:
E 1W1Pm va E1 W2Pm
TT
Кorinadiki, birinchi gapda [WPm] va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular ozaro teng boglovchi yordamida boglangan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik: 3. Ukam rasm chizar va singlim televizor korar edi. Bu oldingi gapimizdagi kesimlarning [W] qismlari ozgarmasdan saqlanganligi va [Pm] qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda [W] lar ikkita va [Pm] bitta bolib, u ikkita [W] uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagicha:
((E1-W1) va (E2-W2 ))Pm
T T
Кorinadiki, bitta umumiy [Pm]ga ega bolgan birdan ortiq [W]dan tashkil topgan gap ham tilimizda mavjud. Bunday gap uyushgan gap deyiladi.
Yol-yolakay shuni aytib otish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq qismli qoshma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz: 1. Bahor kelsa, boglar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [E1→W1Pm (-sa), E2→W2Pm(-sa), W3→Pm].2. Bahor kelsa, boglar yashnaydi va sayilga chiqamiz. Qolipi: [(E1→WPm1) ((E2→W2Pm) va(W3Pm))]. Bu ikkala gap uyushiq qismli qoshma gap. Birinchi gapda ergash gap (Bahor kelsa, boglar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi gapda esa bosh (boglar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishli. Bular uyushiq gapdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
