Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

15.Uyushgan gaplarda eganing mavqeyi va ifodalanishi. Sodda va qo‘shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan kesimning mavjudligi. Eganing bor-yo‘qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi ahamiyatsiz. Uyushgan gapni belgilashda esa bosh omil ikkita:
1) bitta shakllangan kesimning mavjudligi;
2) birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyati bilan uyushgan gap egali sodda gapdan ham (Jahongir, Jamshid, Isroil o‘qidi), uyushiq kesimli sodda gapdan ham (egasi yo‘q yoki bor bo‘lsa, bitta, kesimning lug‘aviy qismi birdan ortiq, [Pm] qismi bitta – (Ular borgan va ko‘rgan edilar, qolipi [W1-W2 Pm]) farqlanadi.
Nazariy talqinda uyushiq kesimli sodda gapda, demak, ega bitta, [Pm] qismlari umumiy bo‘lgan kesim birdan ortiq bo‘ladi. Aytilganlar asosida sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo‘shma gap, uyushiq qisimli qo‘shma gap va uyushgan gapning eng kichik struktur sxemasini beramiz: (Qulaylik uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish ma’qul. Chunki, [WPm] da ular (W va Pm)ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangan.
1) sodda gap: [WPm];
2) uyushiq kesimli sodda gap: [(W1→W2)Pm];
3) qo‘shma gap: [WPm - WPm];
4) uyushgan qismli qo‘shma gap: [(WPm-WPm)-WPm] yoki [(WPm – (WPm-WPm)];
5) uyushgan gap: [((E1-W2)-(E2-W2)) Pm].
Uyushgan gapga misol: 1. Otam rais, onam brigadir bo‘lgan edi. 2. Do‘kondorlarning ba’zilari kitob o‘qib, ba’zilari tasbeh o‘girib, ba’zilari esnab o‘tirishardi. 3. Uning qo‘llari ishda, ko‘zi shudgorda, ammo xayoli Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketdi.
Кo‘rinadiki, uyushgan gapni hosil qilishda uyushtiruvchi vosita muhim mavqega ega. Umumlashtirgan holda uyushgan gap kesimi quyidagi xossalarga ega bo‘ladi:
1. Hamma kesimlar bir xil shaklda bo‘ladi:
a) [...W1 + – gan, ... W2 + – gan edi];
b) [...W1 + -ganday, ... W2 + – ganday] emish.
16. Sintaktik aloqani yuzaga chiqaruvchi lisoniy vositalarni tavsiflang Sintaktik aloqani ta’minlovchi vosita.Erkin birikmada so‘zlarning bog‘lanishi va unda sintaktik aloqa vositalari turlicha: a’lochi o‘quvchi, o‘qituvchini tabriklamoq, telefon orqali gaplashmoq, kitobning varag‘i va h.k. So‘zlarning turli vosita yordamida bog‘lanishi ularning qaysi lug‘aviy-grammatik tip (so‘z turkumi) ga kirishiga, lug‘aviy-grammatik xususiyatiga bog‘liq. Zero, ayrim lug‘aviy-grammatik tur, asosan, tobe a’zo vazifasida kelish uchun ixtisoslashgan (masalan, son, ravish, sifat): besh o‘quvchi, tez gapirish, a’lochi bola kabi. Shuning uchun ular so‘z birikmasida tobe a’zo mavqeida kelish uchun ma’lum bir grammatik ko‘rsatkichni talab qilmaydi. Ayrim so‘z turkumi (masalan, ot, fe’l), asosan, hokim mavqe egallashga xoslangan: issiq non, kitobni keltirmoq. Shu boisdan ular tobe a’zo sifatida nutqda ishtirok etishi uchun asosan o‘ziga xos grammatik shakl kasb etadi: paxtani termoq, terilgan paxta.
Sintaktik aloqani ifodalovchi vosita sintaktik shakl hosil qiluvchi qo‘shimcha, yordamchi so‘z, so‘z tartibi va ohangdir.