Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

45.Gapda so‘z tartibi, gapning aktual bo‘linishi.Nutq individual tabiatga ega bo‘lganligi bois, gapda ishtirok etayotgan so‘zlar tartibi ham erkin. Biroq bu «erkinlik» hech qachon umumiy lisoniy qonuniyat doirasidan tashqarida bo‘lmaydi. So‘zlovchining maqsadi, uslub talabi asosida so‘zlar umumiy tartibga ega bo‘ladi.
Har qanday nutqiy gap, o‘zida ma’lum voqelikni ifodalash bilan birga, so‘zlovchining axborot maqsadini ham namoyon qiladi. Masalan, Jamshid maktabga ketdi gapida, Jamshidning maktabga ketishi voqeligi qayd qilinishi bilan birga, so‘zlovchining tinglovchiga Jamshidning qayerga ketganligi haqidagi ma’lumotni yetkazish niyati ham o‘z aksini topgan. Shu boisdan gap Jamshid qayerga ketdi? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Demak, ushbu gapdagi voqelik Jamshidning qayerga ketganligi emas, balki kimning qayerga ketganligi, so‘zlovchining axborot maqsadi esa Jamshidning qayerga ketganligi haqidagi ma’lumotni tinglovchiga yetkazish. Gapni Maktabga Jamshid ketdi shaklida o‘zgartirsak, voqelik oldingi gapdagi bilan bir xil, biroq so‘zlovchining axborot maqsadi Maktabga kim ketdi? so‘rog‘i orqali muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo‘nalishi, ikkinchi gapda harakatning bajaruvchisi – axborot mo‘ljali. Gapning axborot vazifasi nuqtayi nazaridan tuzilishi aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo‘lak deyiladi.
Aktual vazifa nuqtayi nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema (ma’lum) va rema (yangi) qismlarga bo‘linadi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot) nuqtayi nazardan ahamiyatli bo‘ladi. Savol ana shu remani aniqlash uchun beriladi. Gapning tema qismi ma’lum bo‘lganligi uchun so‘roq gapda aynan takrorlanadi.
Aktual bo‘linish – sof nutqiy hodisa. Lekin aktuallashish lisoniy strukturadan mutlaqo uzilgan deyish noto‘g‘ri. Har qanday hodisa muayyan mohiyatning ko‘rinishi bo‘lganligi kabi aktuallashish ham konstruktiv-sintaktik sathdan butunlay uzilmagan. Aktuallashishda gapning lisoniy strukturasi unsurlari bo‘lgan kesim, ega, hol o‘rinlari to‘ldiruvchilari yoki bu to‘ldiruvchilar kengaytiruvchilarining kommunikativ ahamiyati aktual bo‘linishni keltirib chiqaradi. Shu boisdan aktuallashishning lisoniy asosi konstruktiv-sintaktik lisoniy sath, aktuallashish jarayoni esa kommunikativ-sintaktik sath deb yuritiladi.
Aktual bo‘linish talabi bilan gapda so‘z tartibi har xil bo‘ladi.