Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

38.Gapda ajratilgan gap bo‘laklari. Ajratilgan hol.Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma’nosi so‘zlovchi uchun yetarli darajada ochilmagan bo‘lishi mumkin. Shunda ularning ma’nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta’kid ohangiga ega bo‘lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. Quyidagi gaplarga e’tibor bering: 1. Shavkat she’r o‘qidi.
Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma’lum bir so‘zlar ma’nolari izohlarsiz noaniq bo‘lishi mumkin. Buni e’tiborga olgan holda so‘zlovchi ularni muayyanlashtiruvchi so‘zlar bilan qo‘llaydi: 1. Shavkat, shoir, she’r o‘qidi. 2. Yurtim – Nurota, tog‘lar orasi. 3. Uning, IkrBirinchi gapda ega (Shavkat)ning ma’nosini shoir so‘zi, iizohlagan, to‘ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu so‘zlar o‘zi izohlayotgan so‘zlar bilan bir hokim so‘zga tobelanadi. Undan faqat nisbatan tor ma’noga egaligi va ta’kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning ajratilgan kengaytiruvchisi deyiladi.
Ajratilgan hol. Bunda gapning bo‘lagi ma’nosi juda ham aniq bo‘lmagan, umumiy so‘zshakl bilan ifodalanadi. Ajratilgan holning ma’nosi nisbatan muayyan va tor bo‘ladi: Qishda, chillada, bo‘rilar odamga ham hamla qiladi.
Ajralmish holsiz ajratilgan hol bo‘lishi mumkin: Ikrom aka, xayolga cho‘mib, bozorga qarab ketmoqda edi. Bundagi ajratilmishni ajratish-ta’kid deb atash mumkin.
39.Ajratilgan sifatlovchilar. Ajratilgan sifatlovchi. Sifatlovchi aniqlovchi ajratilganda ham aniqlanmishdan keyinga o‘tadi: 1. Ipaklari tillodan do‘ppi tikdim – Do‘ppi tikdim, ipaklari tillodan. 2. Yalang oyoq Qobil bobo dag‘-dag‘ titraydi – Qobil bobo, yalang oyoq, dag‘-dag‘ titraydi.
Gapning boshqa turdagi kengaytiruvchilari ajratilganda, ajralmish va ajratilgan kengaytiruvchilar grammatik shakl va sintaktik mavqe jihatidan sifat o‘zgarishi kasb etmaydi.

Ajratilgan ega. Izohlovchi ta’kidlanganda, ajratilgan egaga aylanadi: 1. Dotsent Jumayev Tursunali ilmiy safarga jo‘nadi – Jumayev Tursunali, dotsent, ilmiy safarga jo‘nadi. 2. Кapitan Xudoynazarov so‘z oldi – Xudoynazarov, kapitan, so‘z oldi.

Quyidagi gaplarda eganing o‘zi ajratilgan: Siz, yoshlar – bizning umidimizsiz. Bunda yoshlar so‘zshaklini ajralmish egadan oldinga o‘tkazib bo‘lmaydi. Ajratilgan ega izohlovchidan oldin bo‘lganda uning o‘rnini almashtirish mumkin: Jumayev domla – domla Jumayev kabi.