Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

47.Emfatik- emotsional urg‘uGapda nechta mustaqil so‘z bo‘lsa, shuncha miqdorda so‘z urg‘usi bo‘ladi. Biroq gap qanchalik darajada yoyiq yoki yig‘iq bo‘lishidan qat’i nazar, unda mantiqiy urg‘u bitta bo‘ladi. Qaysi so‘z mantiqiy urg‘u olsa, shu so‘z rema, gapning qolgan qismi esa tema hisoblanadi. Faqat ega va kesimdan iborat gaplarda qaysi bo‘lak mantiqiy urg‘u olsa, u rema maqomini oladi: 1. Guli keldi: Guli – tema, keldi – rema. 2. Guli keldi: Guli – rema, keldi – tema.
Emfatik emotsional urg‘u.
Emfatik urg‘u ham gapdagi ma’lum bir so‘zni ajratib ko‘rsatadi. Bu bilan u mantiqiy urg‘uga o‘xshab ketadi. Biroq, mantiqiy urg‘udan farqli o‘laroq, emfatik urg‘uda hissiylik kuchli bo‘ladi. O‘zbek tilida emfatik urg‘u ostidagi so‘z tarkibidagi unli yoki undosh cho‘ziladi. Masalan: Havo t-o-za ekan. Ch-i-royli qiz keldi. So‘zlarni takrorlash natijasida ham emfatiklik ifodalanadi: Men borsam, men.
Mantiqiy va emfatik urg‘u ostidagi so‘zda pauza ham ko‘maklashuvchi vosita sifatida qatnashadi. Urg‘uni olgan so‘zdan oldin ko‘p holda pauza paydo bo‘ladi.
48. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Buyruq gap. Ifoda maqsadiga ko‘ra gapning turlanishi sof nutqiy hodisa. So‘zlovchi nutq jarayonida fikr ifodalash bilan birga, ma’lum bir maqsadni ko‘zlaydi ham. Gap so‘zlovchining ko‘zlagan maqsadiga ko‘ra turli-tuman:
1) darak gap: Uzoqdagi zalvorli tog‘lar xayolimni keldilar bosib (A.Orip.);
2) so‘roq gap: Sen bahorni sog‘inmadingmi? (A.Orip.);
3) buyruq gap: Meni kutgil...
Buyruq gap. Buyruq gap tinglovchini biror predmetga biror ishni bajarishga undash, buyurish, qistash ma’nolarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday ma’noviy ko‘rinish turli-tumandir. Shunga ko‘ra, buyruq gap o‘z ichida har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi.
1) sof buyruq: Tez bor!
2) buyruq-qistash: Borsang-chi!
3) buyruq-iltimos: Menga ham bering.
4) buyruq-maslahat: Yaxshisi, uyda qola qol.
5) buyruq-tilak: Yashasin tinchlik.
6) buyruq-chaqiriq: Olg‘a!
Buyruq gapning bu turlari ohang jihatidan farqlanib turadi.
Buyruq gapning kesimi, odatda, buyruq maylining ikkinchi shaxs, ba’zan uchinchi shaxs shaklidagi fe’ldan bo‘ladi: Bor! Chekilmasin!