Ўзбек дипломатияси тарихидан

s
ЎРТА О С И Ё Н И Н Г АРА Б ИСТИЛОСИ Д А В РИ Д А Г И
Д И П Л О М А Т И К А ЛО ҚАЛ АРИ
Бу д авр Ўрта О си ё тарихид а ғоят м урак каб б и р б о с қ и ч н и
таш кил этади. М аълум ки, араб истилоси б ош ланиш и араф аси да 
Т урки стон н и н г ғарбий м интақалари Буюк Турк хо қ о н л и ги н и н г 
иш хидлари (ҳ о ки м л ар и ) ҳукм рон л и ги да эди. А м м о и ш хи д лар 
Т урк х о қ о н л и ги н и н г бу даврга кел и б о ж и зл а н и б қ о л га н и д ан
ф ой д ал ан ган ҳолда м устақил с и ёсат ю ритиш га \а р а к а т қ и л ар 
эдилар. Ш у б илан б и р қаторда, улар \а л и тўла рави ш д а м устақил 
атрибутларга эга эм асдилар. Бу ж араён ўз навбатида Ўрта О сиёда 
сиёсий п арокан д ал и к, м арказдан четлаш иш ни ўзида акс этгирган 
турли воқ ел и кл арн и н г авж олиш ига ш ароит яратар эди. Ҳ ар бир 
катга тарихий бури ли ш н и н г ўз сабаблари мавжуд. Араблар истило- 
си н и н г ж ануби - ғарбдан ёп и р и л и б келиш вақтида Ўрта О сиёда 
ягона ва кучли м устақил д авл атн и н г йўк^иги ҳамда бу ердаги 
гуркий қавм л арн и н г ўзаро б ирлиги таъ м инланм аган пайтга тўғри 
келди. Бу ҳол, та б и и й ки , ислом байроғи остида би рл аш ган ва 
ғоя йўлида ўзини қурбон қи ли ш га тай ёр турган ҳамда кўплаб 
жангу ж адалларда ғалаба қилиб таж риба ортгирган мунтазам араб 
қўш инлари учун Ўрта О сиё сарҳадларига б остириб ки р и ш учун 
гоят катта қулайлик яратганди. Ш унга қарам асдан, Ўрта О си ё- 
нинг босиб о л и н и ш и ва ун и н г тўла равиш да б ўй сундирилиш и 
қарийб и кки асрга чўзилди. Бу д авр тар и х и м и зн и н г эн г м ураккаб 
ва ай н и вақтда м азм унли (ислом д и н и н и н г қабул қ и л и н и ш и ) 
даврларидан бири бўлди.
Ана шу м ураккаб ва си ёси й воқеаларга гоят бой, сер м аш аққат 
тарихий босқичда рўй берган д и п л ом ати к м уносабатлар ҳам ўзига 
хос саж ияга эга бўлди. Бу ҳакдаги м аълум отлар, гарчанд тўла 
бўлмаса-да, ўш а д аврда ёзилган кўплаб араб м анбаларида, сугдий 
ҳужжатларда ўз а к с и н и топган. “ К итоб футуҳ ал -б у л д о н ” (ал- 
Б елазурий), “ К итоб ал -б ул дон ” (ал -Я ъ қуб и й ), “Т арих ар-русул 
ва ал-м улук” (ат-Т аб ари ), “ К итоб ал -м асо л и к ва а л -м а м о л и к ” 
(И б н Х ўрдодбек), И бн Ф адлан таассуротлари каби ўнлаб асарлар 
шулар ж ум ласига киради.
Ўш а давр м анбалари м аълумотларига таянган ҳолда, б и зн и н г 
с а р з а м и н д а ў з а р о о л и б б о р и л г а н д и п л о м а т и к а л о қ а л а р н и
қуйидаги турларга бўлиш мумкин:
38

---

1. Араб л аш карбош и л ари билан маҳаллий ҳукмдорлар ўртасида 
о л и б б орилган алоқалар.
Бу тарздаги м уносабатлар асосан то м о н л а р н и н г ўзаро кураш
ж а р а ё н и д а г и ё к и уруш а р а ф а с и д а ги ҳ о л а т л а р и н и ўзи д а акс 
э тги р га н б ўлиб, улар к ў п р о қ ар а б л а р н и н г ултим атум тарзидаги 
т а л а б л а р и ҳам д а м аҳ а л л и й ҳ у к м д о р л а р н и н г у л ар га ю б орган
и ж о б и й ё к и са л б и й ж ав о б л а р и д ан и б о р а тд и р . В о қ еал ар н и н г 
к е й и н ги ри вож и а н а шу ё зи ш м ал ар н ати ж аси га қараб б ел ги л ан ­
ган. Ш у б и л ан б и р қаторда, ай ри м пайтларда а р аб истилочилари 
аҳволи т а н г бўлганда маълум ён б ери ш э вази га у ёк и бу м инта- 
қада ўз п о зи ц и я л а р и н и сакдаб қол и ш учун м аҳаллий ҳукм дорлар 
б и л ан м узокарал ар о л и б б орган лари ҳақида ҳам м аълумотлар 
учрайди.
2. М и н тақад аги турк и й халку
1
ар ўртасида и с л о м н и ти н ч йўл 
б и л ан ж о р и й эти ш учун арабл ар то м о н и д а н та ш в и қ о т гуруҳ- 
л а р и -э л ч и л и к л а р и ф а о л и я т и ҳ ақ и д аги м аъ л у м о тл ар . Б ундай 
э л ч и л и к л а р ҳатто Волга бўйларидаги ту р к и й халкд ар ерларига 
ҳам ю борилган. У лар ай ри м ҳолларда м у в а ф ф а қ и ят қозонганлар, 
б а ъ за н м ағлубиятга учраганлар.
3. Ў рта О сиёдаги м аҳаллий ҳ у км д о р л ар н и н г араб и сти л о ч и ­
л а р и хавф и ар аф аси д а ва и сти л о ж ар аён и д а ў заро б и р л аш и ш га, 
б и р - б и р л а р и г а м ад а д б е р и ш г а қ а р а т и л г а н ё з и ш м а л а р и ва 
э л ч и л и к ф аолиятлари.
У м ум ан о л ган да, ўш а д авр араб ва ф о р с м ан б ал ари д а Ўрта 
О си ёд аги халкд ар б и л ан араб и сти л оч и лари ўртасидаги м у н о са­
б атл ар ҳақида сўз б орар э к а н , уларда б арча ал о қ а л а р туркий 
қавм л ар б и л ан ол и б б ор и л ган л и ги , ш аҳарлар ва истеҳком лар 
ту р к и й л а р то м о н и д а н м удоф аа қи л и н ган л и ги алоҳида таъ ки д ­
л а н га н . Ш у б и л ан бирга, м аҳаллий аҳолига н и сб атан м ен си м ас- 
л и к қ а б и л и д а ёзи л ган кўп лаб сатрларга ҳам дуч к ел ам и з. Бу 
ҳол, б и р и н ч и д а н , и с ти л о ч и л а р н и н г ўз д у ш м ан л ар и га нисбатан 
ю қ о р и д а н тури б м уом ала қи л и ш га ҳар акат қ и л га н л и к л ар и н и
кўрсатса, и к к и н ч и д а н , уларни ғай ри д и н ҳисоблаб, ан а ш ундай 
таъ р и ф -тавси ф л ар га йўл қўй ган л и кл ари н и иф ода этади. Ш унинг 
учун ҳам бу та р зд а ги ён д аш у в л ар га т а н қ и д и й қ а р а ш л о зи м
бўл ад и . М а с а л а н , А т -Т а б а р и й н и н г ё з и ш и ч а , ар аб л ар Бухоро 
яқ и н и д а ги Ашрас- д еган истеҳком н и эгалл аган л ари д а, турки й - 
л а р н и н г Ф а р ғо н а , Т арабан д , А ф ш он а, Н асаф ҳам да Бухородан
39

---

келган б ирлаш ган қ ўш и н л ари уларни қурш аб олади. И кки орада 
м узокаралар б о ш л ан ад и . А рабларга, агар улар тасл и м б ўли ш са, 
а в ф эъ л о н қ и л и н и ш и а й т и л а д и . Ш ун д а м у зо к а р а г а к е л га н
а р аб л ар н и н г вакили Й ази д бин С аид ал -Б аҳ и л и ш ундай дейди: 
“ Бу нарса п и ш м ай д и ган савдо. А раблар бўри бўлсаю , қандай 
қи л и б қўй бўлган ту рк и й ларга б ўйсуниш и м ум ки н . О рам и зд а 
яраш бўлиш и ҳақида сўз бўлиш и м ум кин э м а с ” . Бу ж ойдаги 
ж а н г д а , д е б т а ъ к и д л а й д и а т - Т а б а р и й , кўп а р а б л а р ш а ҳ и д
б ў л д и л а р .1
И бн Ф ад лан ўз хотираларида Бухородаги С о м о н и й л а р тоб е- 
л игид аги бир гуруҳ арабл ар элчи си ф ати д а А м ударёдан кем ага 
туш и б , Ш и м о л и й Х оразм то м о н йўл о л г а н л и к л а р и н и ёзади . 
Э лчиларга ғай р и д и н л ар ўртасида ислом ни тарғи б эти ш , уларни 
м усулм он ли кн и қабул қ и л и ш га кўндириш в а зи ф аси ю к лати л- 
ганди. У лар кем а б и л ан бир неча кун дарёд а сузи б , Ж ан уб и й
Х оразм пойтахти К ат ш аҳрига етиб келадилар. Э л ч и л ар бу ерда 
Ж ан уб и й Х оразм ш оҳи М уҳамм ад ибн И р о қ ҳузурида бўлади- 
л ар. У С о м о н и й л а р а м и р л а р и н и тан ол ган м аҳаллий ҳукм дор 
эди. Ш о ҳ эл ч и л а р н и катга хуш нудлик билан қабул қилади. Э л ч и ­
л и к - С усам ар - Р асси й , Т а к и н а т-Т у р к и й , Б арса а с -С ак л а б и й
ва И бн Ф ад лан л ардан и б орат э д и 2.
Ж ан уб и й Х оразм ш оҳи Т аки н ат-Т урки й га н и сб атан и ш о н ч - 
с и з л и к б и л д и р а д и ва уни э л ч и л и к -т а р к и б и г а қ ў ш м а с л и к н и
маслаҳат беради. Бу м асалани ечиш учун у эл чи л арга Х уросон 
а м и р и га хат ё зи ш н и , ундан Бағдод х ал и ф аси д ан рухсат олиб 
б е р и ш н и и л т и м о с қ и л и ш л а р и н и а й та д и . А м м о э л ч и л а р бу 
м аслаҳатни м аъқул к ў рсал ард а, уни б а ж ар и ш учун кўп вақт 
кети ш и н и ай ти б , ш оқдан узр сўрайдилар ва ўз й ўл л ари н и давом
эти ш га рухсат б е р и ш и н и и лти м ос қи л ад и лар. Н ати ж ад а улар 
қиш совуғига қарам ай Ш и м о л и й Х оразм ерл ари сари р авон а 
б ў л ад и л ар . Бу ж о й л а р д а ги ту р к и й қ а в м л а р н и и с л о м г а тоб е 
қи л и б , сўнгра а со си й м ақсад - Волга бўйидаги Булғор хонлигига 
б о р и ш эди. Бу э л ч и л и к н и н г таф си л о ти га тўхтаб ў ти рм асд ан , 
ф ақ ат бир нарсан и эслатиб ўтиш ж о и з бўлади. Ш и м о л и й Х оразм
/.