Ўзбек дипломатияси тарихидан

Лмир Темур Кўрагон. Тузуки Темурий. (Араб алифбосидан Кирилл
алифбосига ўгириш, сўзбоши, луғат ва изоҳ муаллифлари: Ҳ. Бобобеков,
Ҳ. Бобоев, А. Қуронбеков) Тош., 1999. /3 - 14-бетлар.
28

---

уни “Д асту р у л -м ул ук” - “ П о д ш о \л а р га қ ў л л а н м а ” деб н о м ла- 
г а н 1. М у а л л и ф ўз з а м о н а с и н и н г б у ю к а д и б , т а р и х н а в и с ва 
ш ои рларидан бири бўлган. К атта салоҳи ят эгаси Хожа С ам андар 
ўз асар и н и н аф ақат унгача ярати л ган ва п ан д -н аси ҳ ат услубида 
б и т и л г а н а с а р л а р д а н , б а л к и ш а х с и й т а ж р и б а с и д а у ч р ага н
воқ ел и кл ард ан ҳам таъ си р л ан и б ёзган кўринади. Ч унки бу \а р
то м о н л а м а етук аллом а Ж о н и й л а р сулоласидан бўлган Бухоро 
хонлари - А бдулазизхон (1645-1680) ва С убҳонқулихон ҳукм - 
р о н л и ги д аврларида ўз б ош и д ан ж уда кўп воқеаларни кечирган 
ва у л а р н и н г б е в о с и т а и ш т и р о к ч и с и ҳ ам д а гувоҳи б ў л га н . 
М асал ан , А бдулазизхон вақтида Бухоро сарҳадларига б ости ри б
келган хоразм ликларга қарш и та ш к и л эти л ган ю риш да қатн аш - 
г а н , С у б ҳ о н қ у л и х о н н и н г 1685, 1693 ва 1695 й и л л ар д а Балх 
в и л ояти га ую ш тирган ҳарбий та д б и р л ар и н и н г бевосита и ш т и ­
р о к ч и си бўлган. У н и н г ш ахсий қаётида рўй берган воқеал ар 
и чида б и зн и н г мавзу учун эн г м у \и м и ш уки , Хож а С ам андар 
С у б х о н қ у л и х о н га қ а р ш и б о ш к ў т а р га н С а м а р к а н д ҳ о к и м и
Х ож а Қули ҳузурига и кки м арта элчи си ф ати д а ю борилади ва у 
ерда Бухоро хони н ом идан ўзаро к е л и ш м о в ч и л и к н и б артараф
эти ш ю засидан м узокаралар о л и б б о р а д и 2. Д ем ак, ўз асарида 
э л ч и л и к м асал ал ари га алоҳида эъ ти б о р берган ад и б н и н г ўзи 
б евоси та д и п л о м а ти к ам али ёт б и л ан ҳам ш угулланган.
Х ож а С ам ан д ар таш қи м ун осаб атл арн и яхш и лаш да, б ош қа 
м ам л ак атл ар б и л ан ал оқалар д а р а ж а с и н и н г зам и ри д а эл ч и л и к
гоят катта, ай ри м ҳолларда ҳал қилувчи аҳам иятга м о л и к л и ги н и
алоҳида таъ ки д лай д и . Ш ун и н г учун ҳам э л ч и н и н г даставвал ўз 
в а т а н и н и н г садоқатли ф а р за н д и , я ъ н и ватан п ар в ар б ў л и ш и , 
ўз ҳукм дори ва м ам л ак ати н и н г ш о н -ш ав к а ти учун ж о н и н и ф и до 
э т и ш г а ҳ а м и ш а та й ё р т у р и ш и л о з и м л и г и н и у қ т и р и б ў т а д и .
1. 
Хожа Самандар Термизий. Даст ур ул-м улук (Подшоҳларга
қўлланма). Жаббор Эсонов таржимаси, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт
ва санъат нашриёти. Т., 1997. Бу асар ўз вақтида рус тилига таржима
қилиниб, Москвада чоп этилган эди. Қаранг: Ходжа Самандар Термези.
Дастур аль-мулук (Назидания государям). Перевод с персидского,
предисловие, примечания и указатели М.А. Салахетдиновой. Изд-во
“Н аука”. Главная редакция восточной литературы, М., 1971.
Биз бу ерда ҳар иккала нашрдан ҳам фойдаландик.
2
Ходжа Самандар Термези. Дастур аль-мулук (Назидание государям), с. 17.
29

---

“ А зи зи м ,- деб ёзади у ,- эл ч и и к к и м асалада н и ҳоят ҳуш ёр бўли- 
ш и зарур. У ўз подш оҳига сод и кд и ги н и иф одалаш учун м ам л ак а­
ти н и н г ном уси, ш о н -ш у ҳ р ати н и , с а л т а н ат и н и н г улуғворлиги- 
ни эҳтиёт қи л и ш и , ш у н и н г б и л ан б ирга, д уш м ан б илан бўлган 
м уносабатида у н и н г м а к р -ҳ и й л а с и д а н ҳам иш а огоҳ ва ҳуш ёр 
бўлиш и л о зи м ” 1.
“Д астур ул-м ул ук”да ҳам, худди “ Қутадғу б и л и к ”да бўл ган и - 
д ек , эл ч и л и кка ю б ори лаётган ш ах сн и н г акди расо, ти л и , яън и
нутқи равон ва гўзал б ўл и ш и га, у о ч и қ ю зли ва ёқи м ли хулқ- 
атвор соҳиби бўл м окд и ги га алоҳида эъти бор берилади. “А зи зи м , 
элчи ўткир, я л ти р о қ ш ам ш и р га м о н ан д ти л д ан ч ақ қ о н л и к ва 
м оҳирлик билан ф о й д а л а н и ш и л о зи м , -деб хитоб қилад и Хожа 
С ам андар. - А м м о у н и н г о ч и қ ю зли , гўзал м уом аласи б и р о н - 
б и р муросага келиш ё к и сулҳ тузиш пайтида м улойим , ё қ и м л и
нутқидан таралиб , сўз ж авҳарларид ан б и л и н и б турсин. А гар у 
ўз н у тқ и н и н г аввалида д ағал , қўрс, кеск и н сўзлар б ор л и ги н и
с е з с а , б у н д а й с ў з л а р н и ю м ш о қ л и к қ а й ч и с и б и л а н к е с и б
та ш л а ш и л о зи м . Э л чи н у т қ и н и н г б о ш л а н и ш и д а д ў қ -п ў п и с а
тарзидаги сўзларни ай тган бўлса, га п н и н г хо ти м аси н и яхш и , 
ёқи м ли м ун осаб атл арн и , м е ҳ р и б о н л и к н и ан глатади ган сўзлар 
б илан тугатиш и к ерак»2.
А йни вақтда бу асард а ҳар б и р м ам лакат ва эл б илан бўлган 
м уносабатлар д а р аж аси н и б елгилайдиган о м и л л ар н и , бу йўлдаги 
м ақсад ва в ази ф ал ар н и , а н и қ реж ал аш ти ри ш ва ҳар вақт буни 
атроф л и ча туш ун ти ри ш , я ъ н и эл ч и н и унга ю клатилган вази ф а- 
дан ҳар том он л ам а хабардор эти ш га катта эъти бор бериш л о зи м - 
л и ги таъкидланади. Д ар ҳ ақи қат, ўз ваколати дараж аси ва зи м м а- 
с и г а ю к л а т и л г а н в а з и ф а д а н я х ш и о г о ҳ б ў л м а га н э л ч и л и к
натиж асидан қутлуғ мужда кутиб бўлмайди. “А зизим , - д ея ҳукм - 
дорга мурож аат қилади Х ож а С ам ан д ар , - эл ч и н и б ирор ж ойга 
ж ўнатиш да ниҳоят катта эъ ти б о р ва аҳам и ят берги н , унга саф ар 
м о \и я т и ва м азм ун и н и чуқур туш унтир. Ч унки элчи п одш оҳ- 
н и н г ти л и д и р ” 3.
/.