Ўзбек дипломатияси тарихидан

Чу водийсидаги (XI-XIV аср) йирик шаҳар. У X I-X II асрнинг биринчи
ярмигача қорахонийлар ва X II асрнинг иккинчи ярмида қорахитойлар
империясининг пойтахти бўлган. Мўғуллар истилосидан кейин бу шаҳар
Гўбалиқ ( “Яхши Шаҳар ’’) деб аталган. XV/ асрга келиб ўзаро урушлар
натижасида у вайронага айланиб қолган. (Бартольд В. В. Баласагун.
Соч.
, 
Т. 3, М., 1965. с. 265).
2. Юсуф Хос Ҳожиб. Кириш қисми, 14-бет.
21

---

аҳам иятга м о ли к ли ги н и уқти ри ш билан бирга, эл ч и л а р н и т а н - 
л а ш , у л а р н и н г ш ахсиятига нисбатан ғоят катта м асъ ули ят билан 
ён д аш и ш л о зи м л и ги н и алоҳида кўрсатиб ўтади. Э л ч и л ар қадим 
зам о н л ар д ан буён ҳам иш а қи й и н ва ш араф ли в а зи ф ал ар н и адо 
этиб к е л ган л и к л ар и , улар ҳар вақт катта ҳурм ат ва эҳтиром га 
са зо во р б ўл ган л и кл ар и н и айтади. Бу \а қ д а ф и к р ю ритар экан :
‘'Худонинг қуллари орасида энг сайланганлари,
Киш иларнинг яхш иси - элчилар бўлганлар,
Турли хи л ишлар элчилар т уф айлигина битади,
Хайрли иш лар элчи т уф айли содир бўлади
 ”, -
деб хи т о б қилади м уаллиф '.
У з к и т о б и н и н г махсус б о б и н и Ю суф Хос Ҳ о ж и б д и п л о м а ­
т и я , яъ н и э л ч и л и к м асалаларига б ағиш лаган. “Ў ғдулм иш элигга 
э л ч и қ и л и б ю б о р и ш га қ ан д ай к и ш и к е р а г и н и а й т а д и ” д еб
н о м л ан ган ан а шу бобда м уаллиф эл ч и л и к м у н о саб атл ар и н и н г 
м аъ н ави й ж и ҳ атл ар и н и , бу йўлда хизм ат қи л ад и ган к и ш и л а р ­
н и н г қан д ай хислатларга эга бўлиш и л о зи м л и ги н и б и р м а -б и р
ч и зи б б е р а д и . “ Т а м о м и к и ш и л а р д а н с а р ас и эл ч и (б ў л и ш и ) 
кер ак, б и л и м л и , зако ватли , жуда етук (б ўл и ш и ) к е р а к ” , дейди 
у 2. Д е м а к , ҳ у к м д о р л а р м аъ л у м т о п ш и р и қ б и л а н х о р и ж г а
й ў л л а й д и га н в а к и л д а н , а в в а л а м б о р ю к с а к , “ с а р а ” и н с о н и й
хислатларга эга б ўли ш , б у н и н г устига, ўз за м о н а с и н и н г и лм - 
м аъ р и ф ати д ан хабардор, зукко шахе б ў л м о к д и к талаб этилган. 
Ш у б и л а н б и р га , м у ал л и ф э л ч и л и к к а б е л ги л а н га н к и ш и ўз 
ватан и, д авл ати ва ҳукм дорига садоқатли ҳамда и ш о н ч л и шахе 
бўлиш и л о зи м л и ги га алоҳида эъти бор беради. З о т ан , садоқатли
ёки ватан п арв ар бўлм аган вакилдан ҳар қандай нож ўя хатти- 
ҳ аракатл арн и кутиш м ум кин. А й н и вақтда, Ю суф Х ос Ҳ ож иб 
эл ч и л а р н и “ кўзи T5h<” ки ш и л ар д ан та й и н л а ш , о ч к ў з ва м ол- 
дунёга ҳирс қ ўй ган л арн и хориж ий ал оқа б илан б о ғ л и қ иш ларга 
я қ и н л а ш т и р м а с л и к н и м аслаҳат беради. У н и н г таъ б и р и ч а, элчи: 
“ С а д о қ а тл и ҳам да кўзи т ў қ (бўл и ш и ) к е р а к , тўғри (бўл и ш и ) 
к е р а к .” 3
1. Ўша асар, 419-бет.
2. Ўша жойда.
3. Ўша асар, 421-бет.
22

---

Ю суф Хос Ҳ ож и б э л ч и л и к к а та й и н л а н а д и га н к и ш и л ар п р о ­
д а л и , м аи ш атга б ер и л м аган б ўл и ш лар и н и алоҳида таъ кидлайди. 
Бу ҳақда ф и к р ю ритар э к а н , у ш ундай ёзади: “ (Э лч и ) кай ф ли
и ч и м л и к и ч м а й д и г а н , ў з и н и ту тга н (б ў л и ш и ) к е р а к , ў зи н и
тутувчи к и ш и қутга қувват бўлади. Б и л и м л и и ч и м л и к ич са, 
б и л и м с и з бўлади. Б и л и м с и з м ает бўлса, б о ш қ а н и м а қ и л а д и " 1.
Э л чи л ар га хос хи слатлар ҳақида сўзл ар э к а н , м уаллиф ҳатто 
у н и н г та ш қ и қ ў р и н и ш и , ту р қ и -тар о в ати га ҳам эъти бор бериш
л о зи м л и ги н и кўрсатади ва бу м ас а л ан и н г го ят катта аҳамиятга 
м о л и к л и ги га и ш о р а қилади. Б уни у қуй и д аги ча таъриф лайди: