Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet65/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

Назария маълум бир предмет сохасига оид тушунчалар, конунлар, гипогезалар, гояларни системага солиб, у хакида яхлит тасаввур хосил киладиган, янги фундаментал умум- лашмалар яратишга олиб келадиган, шу сохадаги ходиса- ларни тушунтириш, олдиндан куриш имконини берадиган ишончли билимдан иборат.
Илмий назария куйидаги таркибий кисмлардан ташкил топади: 1) эмпирик асос: назарияга алокадор фактлар, уларга мантикий ишлов бериш натижалари; 2) бошлангич назарий асос: назариянин г асосий туш унчалари, постулатлари (аксиомалари), фундаментал конунлар (принциплар); 3) назариянинг мантикий аппарати: тушунчаларни хосил килиш ва таърифлаш коидалари, хулоса чикариш (исботлаш) коидалари; 4) олинган натижалар (хулосалар).
Илмий назария охир-окибатда реал тизимни, объектни акс этгиради, унинг табиатини тушунтиради ва шу маънода узининг эмпирик асосига эга. Лекин эмпирик асосининг мавжудлиги назариянинг барча тушунчалари ифода этадиган предмет ва белшларнинг хиссий идрок килшшши ёки назариянинг барча холларда мавжуц ходисаиарни, уларнинг реал хусусиятлари ва муносабатларини акс эттиришини англатмайди.
Назарияда борлик, асосан, моделлар ёрдамида идеал- лаш ган холда инъикос килинади. И деаллаш тириш жараёнида мавжуд объектлар хакидаги эмпирик билимга таянган холда, хакикатда мавжуд булмаган ва баъзан мавжуд булиши мумкин хам булмаган, лекин реал мавжуд предметларга маълум бир муносабатда ухшаш объектлар хакидаги тушунчалар хосил килинади. Масалан, механика ечимини кидирадиган куп масалаларда жисмнинг шакли ва улчамлари (эни, буйи, хажми ва шу кабилар) унчалик мухим ахамиятга эга эмас. Айни бир пайтда масса мухим


ахамиятга эга ва шунинг учун хам массаси бир нуктага жамланган хаёлий жисм - моддий нукта хосил килинади. Барча реал мавжуд жисмлар шаклга ва улчамларга эга, моддий нукта эса идеал объект булиб, баъзи масалаларни ечишда реал жисмларнинг урнини босади, уларнинг наза- рий билишдаги эквиваленти булиб хизмат килади. Физи- кадаги мутлак каттик жисм, геометриядаги нукта, текислик, тугри чизик ва бошка фанлардаги шу каби куп тушунчалар
идеал объектларни ифода киладилар.
Идеал объектлар ёрдамида предметнинг хдссий идрок этил- майдиган мухим хусусиятлари, муносабатлари урганилади. Уларсиз назарий билиш уз оддига куядиган максадиш эриша олмайди. Назарий билишнинг зарурий воситаси булганлиги учун уларни баъзан назарий объектлар деб хам аташади.
Назария идеал характерга эга булган тушунчалар, му- лохазалар тизимидан - концептуал тизимдан иборат булиб, у реал объектнинг назарий моделини ифода килади. Ма­ салан, механикадаги бошка тизимлар таъсиридан ажратиб куйилиб, ёпик тизим тарзида фикр килинадиган механик тизим тушунчаси реал объектнинг назарий модели хисоб- ланади. Унинг ёрдамида реал мавжуд булган механик тизимнинг харакат конунлари урганилади.
Назарий моделнинг идеал хусусиятга эга булган объект- лари, уларни акс эттирувчи тушунчалар уртасидаги ало- кадорлик назариянинг фундаментал конунлари, принцип- ларида уз ифодасини топади.
Мазкур конунлар, принциплар бошлангич тушунчалар ва мулохазалар билан биргаликда назариянинг концептуал узагини ташкил этади. Масалан, классик механиканинг негизини харакатнинг учта конуни хамда улар билан б оти к булган фазо, масса, вакт, куч, тезлик, тезланиш тушунча- лари ташкил этади. Классик термодинамиканинг асосини эса унинг учта мухим конуни хосил килади. Математик назарияларнинг концептуал узаги уларнинг асосий тушунчалари ва аксиомаларида уз ифодасини топган.
Х,ар бир назария узининг тушунчаларини хосил килиш, таърифлаш коидаларига эга. Бунга мисол килиб формал- лашган тилни яратиш коидалари (3-мавзуга каранг), мулохазалар мантигини натурал хулоса чикариш тизими сифатида куриш коидаларини (7-мавзуга каранг) курсатиш мумкин. Худди шунингдек, хар кандай назария хулосалар тарзидаги уз натижаларига эга.
Демак, илмий назариянинг таркибида унинг хар бир элементи уз урнига эга.


Илмий назария билишда бир кднча мухим вазифаларни бажаради.
Биринчидан, назарияда бирорта сохдга оид барча билим- лар яхлит бир тизимга бирлаштирилади. Бундай тизимда, одатда, билимларнинг катга кисмини назариянинг нисбатаи камрок, булган бошлангич тушунчаларидан келтириб чикаришга харакат килишади. Улар математикада аксиома- лар, табиатшуносликда гипотезалар, деб юритилади. Бундан кузлангап асосий максад - кайд этилган фактларни айрим бошлангач принциплар, гинотезаларнинг натижаси сифатида талкин этиш. Назарий тизимда хдр бир факт, хдр бир тушунча, х,ар бир конун ёки фараз бошкаларига нисбатан уз урнига эга булиши, ана шундан келиб чикиб, талкин килиниши (ёки кайта талкин килиниши) зарур. Талкин этиш жараёнида мавжуд назариялар хаадца янгидан курилаётсан назариянинг элемент- ларига мурожаат килинади. Бу эса, бир томондан, мавжуд фактларнинг табиатини туфи тушунишга ёрдам берса, ик- кинчи томондан, бевосита эмпирик усул ёрдамида кдйд этиб булмайдиган янги фактларни топишга имкон беради.
Иккинчидан, назарияни куриш берилган сохага оид би- лимларни аниклаштириш, кенгайтириш ва чукурлаштириш- га ёрдам беради. Бунинг сабаби шундаки, назариянинг бош- лангач асослари - аксиомалар, постулатлар, конунлар, прин­ циплар, гипотезалар назариядаги бошка илмий билимларга нисбатан мантикан кучлирок хисобланади. Ана шунинг учун х,ам назарияни куриш мавжуд билимларни тартибга солиш- дан, яъни координация килишдангина иборат булиб колмайди. Бунда мантикан кучли билимлардан маитикан кучсиз билимлар келтириб чикарилади, яъни субординация килинади. У эса мазмунан чукуррок булган тушунчалар, к,онунлар, принципларга мурожаат ки-[|ишга, улар ёрдамида мавжуд гушунчаларни талкин этишга, янги фундаментал умумлашмалар х,осил кдлишга олиб келади. Масалан, Ньютон- нинг л,аракатнинг учта конуни х,амда бутун олам тортишиш конунига таянадиган классик механикаси Галилейнинг жисмларнинг эркин тушиши к,онуни ва Кепларнинг планета- лар хдракати конунини тушунтириш ва аниклаштириш имконини берди. Хусусан, Галилей конунининг жисмнинг фавитация кучи таъсирида хдракат кшшшининг жузъий х,олиии ифода этиши маълум булди. Гравитация таъсиридан ташкдри- да, яъни Ер радиуси узунлигидан ортик булган масофада Галилей кашф этган конун амал килмайди. Худди шунинщек, Кеплернинг Куёш системасвда харакат кдлувчи планетанинг эллиптик орбита буйича харакат кдлиши конунининг бошкд Ш1анеталарнинг таъсирини хисобга олмаслиги ва ана шунинг учун хам унчалик аник эмаслиги маълум булди.


Учинчидан, назария урганилаётган ходисани илмий асосда тушунтира олади. Тугри, бирорта ходисани тушунтириш учун, одатда, уни тавсифлайдиган конунга мурожаат кили- шади. Лекин шуни ёддан чикармаслик зарурки, фанда крнун- лар уз холича эмас, балки маълум бир назария таркибида мавжуд булади. Бунда эмпирик конунлар маълум бир наза­ рий крнунлардан келтириб чикарилади. Хатто алохдда олинган назарий конун хам ходисани тушунтириш учун етарли булмас- лиги мумкин. Илмий тажриба шуни курсатадики, ходиса­ нинг мохиятини тушунтириш учун назариянинг барча гояла- ри йигиндиси, конунлар жалб этилади.
Назариянинг илмий билишдаги алохида ахамияти яна унинг янги, илгари кузатилмаган ходисаларнинг мавжуд- лигини олдиндан куриш имконини беришидадир. Масалан, Максвеллнинг электромагнит назарияси радио тулкинла- рининг мавжудлигини олдиндан айтиб берган. Бу тулкин- ларни аича вакт утгандан кейин Г.Герц экспериментал йул билан кдйд эгган. Худди шунингдек, Эйнштейннинг умумий нисбийлик назарияси гравитация майдонида ёруглик нурининг огишини башорат килган.
Туртинчидан, илмий назария узида урганилаётган пред­ мет сохасига оид барча билимлар уртасида мантикий ало- каларни урнатгани, яхлит бир тизимда мужассамлантиргани ва умумлаштиргани учун унинг объектив хакикатлик даражаси ва демак, ишончлилиги ортади.
Бешинчидан, назария муаммони куйиш, гипотезаларни яратиш, конунларни шакллантириш, гояларни илгари суриш ва асослашдан иборат билишнинг узок ва м а ш а к д эт л и йули- ни босиб утишнинг натижаси булганлиги учун у билишт хос конунларни аниклаш, уларни урганиш имконини беради.
Назарияни куриш мураккаб жараён булиб, куп холларда бир канча олимларнинг хамкорлик килишини такозо этади. Дастлабки боскичда назариянинг предмет сохаси ва тад- кикот йуналиши аникланади. Амалий хаётимиз эхгиёжлари, у билан узвий боглик булган тадкиког максади ва вазифалари бунда мухим ахамият касб этади. Шунингдек, предмет сохаси ва тадкикот аспектини аникдашда берилган сохага оид
билимларнинг кулами, чукурлиги катта роль уйнайди.
Назарияни куришнинг кейинги зарурий боскичи бош- лангич асосни аниклашдир. У урганилаётган сохага оид энг асосий тушунчалар, аксиомалар, гипотезалар йи- гиндисидан иборат булади. Назариянинг бошка барча туш унчалари, ги потезалари ва конунлари ана шу бош лангич асосдан дедуктив йул билан келтириб


ч и кари лади . Бунда, албатта, н азар и ян и н г барча тушунчалари - асосийлари ва келтипио чикдриладиган- лари, янгидан хосил к,илинадиганлари мухим foh (ёки гоялар тизими) негизида бирлаштприлиши керак.
Табиийки, назария маълум бир метод ёрдамида, яъни ме­ тодологик принциплар, усулларни куллаш асосида курилади. Курилган назария билишнинг кейинги боск,ичларида аникдаштирилади, янги фактик материаллар асосида маз-
мунан бойитилади, кайта талкдн килинади.

Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   61   62   63   64   65   66   67   68   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish