Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

УЗБЕКЛАРНИНГ МОДДИЙ МАДАНИЯТИ
НАМУНАЛАРИ
Ҳар бир халқнинг моддий м аданияти унинг турар 
жойи, уйи ва уй ж иҳозлари, кийим-кечаги ва безаклари, 
таом л ари ва рўзғор буюмлари билан белгиланади. Асо- 
сан табиий-географик ш ароит ва иқлим таъсирида мил- 
лий руҳият ва характерни ифодаловчи моддий м ада- 
ният нам уналари узоқ тарихий д авр давом и да ш аклла- 
ниб ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. М асалан , уй- 
ж ойлар типологияси, қурилиш м атери аллари в а кон- 
струкцияси, ички планировкаси, ўчоғи ва уни ўрнатиш
қонун-қоидалари, уйдаги буюмларнинг хиллари ва жи- 
ҳозланиш кабилар н аф ақат айрим х ал қ л ар д а, 
балки 
бир халқнииг ўз ичидаги айрим этнограф ик гуруҳлар- 
д а ҳам ф арқланган .
У збекистонда ш аҳар ва қиш лоқлар эрам и здан ав- 
валги I минг йиллик бош ларида пайдо бўла бош лаган. 
Зардуш тийларнинг м уқаддас китоби «Авеста»да, қадим- 
ги сўғд ёзувлари ва форс м ан б алари д а, м акедониялик 
И скандар даврига оид м аъ лум отларда бу ер д а ж у д а 
кўп ш аҳар ва қиш лоқлар, қаср ва қ а л ъ а л а р м авж удли- 
гй тўғрисида хабар қилинади. Археологик каш ф и ётлар 
туф айли аниқланган ўзбек элидаги ш аҳар в а қиш лоқ- 
л а р билан бирга айрим катта-кичик ҳовлилар, улар- 
даги бой декоратив б езаклар ва бўёқли р асм л ар ҳам
д и ққатга сазовордир. С алавки й лар ва бақтри яли клар 
зам онасидаги Сўғдиёна, М арғиёиа, Ф арғона в а Чоч эр а- 
м издан аввалги I минг йиллик охирида Узбекистон ҳу- 
дудида ш аҳарлар билан бир қаторда теварак-атроф и мус- 
таҳкам лан ган қиш лоқ қўрғонлари в а айрим д еҳқонлар- 
нинг ҳовлилари борлиги аниқланган. Бундай қўрғонлар 
Қ арш и воҳасида, С ам ар қан д атроф ида, Х оразм да кўп- 
л а б учрайди. Кушон д авл ати вақти д а ш аҳар м аданияти 
анча ривож ланган бўлиб, унда ҳунарм андчилик ва сав- 
до-сотиқ катта ўрин тутган. Б у д авр га оид Афросиёб- 
да, қадимги Терм изда в а айниқса Айритом в а Холчаён, 
Қ арш и ва Хор.азмда (Т упроққалъа ва Б о зо р қ а л ъ а ) қа- 
зиб олинган кўш к ва саройлар м еъморчилик ва сац ъ ат 
ж иҳатидан ғоят муҳим обидалардан. М асал ан , Х о л ч а -.v
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ёнда залнинг уч томонидаги девори у ч 'м етр баландлик- 
д а оқ ганч билан сувалган, деворларининг. юқори қис- 
ми эса м аҳобатли ҳайкалтарош ли к 
расм лари билан 
тўлган. Тўқ қизил рангга бўялган деворларга о қ ^гажак- 
л ар, барглар, • сўлқим узум лар, бир неча эр какл ар су- 
рати зўр м аҳорат билан солинган. Уч метрли оқ панель 
тепасидаги ҳайкалларнинг усти минерал бўёқлар (қи- 
зил, қора ранг) билан бўялган. Айвоннинг ж ан уб -то- 
монидаги девордан қазиб олинган 
аёл ҳайкалининг 
чеҳраси очиқ ва кенг, оқ дубулға тагидан унинг қалин 
тутам сочлари кўриниб турибди.
Эски Терм издаги Қ оратеп ада ўтказйлган қазиш м а- 
лар Б удда ибодатхонаси меъморчилигини ва унйнг план- 
лаш тирилиш ини аниқлаш га имкон 
берибгина қолм ай, 
балки унда топилган муҳим сан ъат нам уналари, бино- 
ни безаш учу.н иш латилган буюмлар, оқ м арм арга ўх- 
ш аш мергел оҳактош дан ясалган меъморчилик зийнат- 
лари, ганчдан ясалган ҳай кал парчалари, тош дан иш- 
ланган соябонлар, тош қопқоқлар, 
нилуфар ва 
барг 
тасвирлари, деворлардаги ва сопол идишдаги ёзувлар 
қадимий аж додларим из яратган моддий м адан и ят на- 
м уналари эканлигидан гувоҳлик беради. Х оразм да қа- 
зиб текш ирилган Т упроққалъа, А ёзқалъа, Ж он б о сқал ъ а 
каби ш аҳар харобалари билан бирга теварак-атроф и қад 
кўтарилган қаср л ар , кўпдан-кўп қиш лоқ ва қўрғон лар, 
Зараф ш он водийсидаги 
К оф ирқалъа, 
Қ а ш қ а д а р ё во- 
дийсидаги А вултепа каби обидалар ўзбек х ал қи қади- 
мий аж д одлари ю ксак ш аҳар м аданиятига эга эканли- 
гини тасдиқлайди.
А лбатта, халқнинг турар жойи, уйлари қиш лоқ ва 
ш аҳар бйлан узвий боғланган, чунки уй қурилиш прин- 
ципи ва типологияси бошқа қурилиш лар билан боғлиқ 
ҳолда олиб борилади. Аммо жойлаш иш ига қ а р а б қиш- 
л оқлар ҳам ўзаро ф ар қ қилади. М асалан, ш аҳар тева- 
рагидагй қиш лоқлар работ деб аталиб, унда асосан ҳу- 
н арм андлар, деҳқончилик билан ш уғулланувчи одам л ар
истиқомат қилгаплар. Қ ам сувли баҳорий ер л ард а жой- 
лаш ган қиш лоқлар ўзаро бир оз ф арқлан ади . И лгари
катта патриархал оилаларга м ўлж алланган қўрғон ти- 
пидаги ҳовлилар Х оразм да кўп бўлган. Р аб о тл а р баъзан 
ш аҳар теварагида ж ойлаш ган бўлса-да, қўш имча де- 
вор билан ўралган. М асалан , 2163 га майдонни эгал- 
л аган девор ичидаги М арғилон ш аҳрида ҳ ун арм ан д лар 
истиқомат қиладиган работ уйлари, боғ-роғлар, полиз
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва ҳатто ш удгор ерлар ҳам бўлган. С ам арқан д ва унинг 
ҳунарм анд деҳқон аҳли ж ойлаш ган 
ш аҳар ҳудудини 
40 км узунликдаги девор ўраб олган. С ам арқанд, Қ ар- 
ши ва Бухоро атроф идаги қиш лоқларда асосан деҳқон- 
чилик ва турли ҳунармандчилик билан ш уғулланадиган 
аҳоли яш аган. Ш аҳар атроф идаги қиш лоқларда б аъ зан
ёзда иссиқ пайтларда чиқиб бутун оиласи билан тўрт- 
беш ой яш аган ш аҳарликлар ҳам оз бўлмаган. 
У лар 
қўшимЧа равиш да деҳқончилик билан ш уғулланиб ои- 
л а бюджетини тўлдирганлар. Аммо бой ои лалар ша- 
ҳар теварагида ж уд а катта' боғларга эга бўлганлар ва 
кўп ҳосил тўплаганлар.
И ирик ҳунармандчилик ва савдо м аркази га айлан- 
ган қиш лоқлар ш аҳар қиёф асига эга бўлган. Улар фа- 
қатгина кўп аҳолига ва катта майдонга эга бўлибгина 
қолм ай, турли касб-ҳунар, деҳқончилик ва боғдорчилик 
ҳам ривож ланган. Уйлар м аҳаллага бирикиб, теварак- 
атроф и боғ-роғ ва полизлар билан ўралган. Айрим қиш- 
лоқлар орасида шудгор ерлар ва боғлар ж ой лаш ган . 
Бундай қиш лоқлардан бири бўлмиш Ургут қиш лоғида 
ўзбек ва тож иклар яш аган. Улар тўқимачилик, читгар- 
л и к ва бош қа касб-ҳунар билан ш уғулланганлар, боғ- 
л а р д а ҳар хил м евалар, полиз экинлари парвариш қил- 
ганлар, баҳорги ерларда. буғдой, арпа, там аки эккан л ар. 
Ургутда ҳ аф тад а бир м арта бозор бўлган, унга тева- 
рак-атроф дагина эмас, узоқ қиш лоқлардан ҳ ам о дам лар 
келган. Б у ерда м аҳаллий ҳунарм андларнинг маҳсу- 
лоти, қўшни қиш лоқлардан келтирилган дон ва қора- 
мол, ш аҳардан келтйрилган м аҳсулотлар хари д қилин- 
ган.
Умуман ўзбекларда қиш лоқ хўж алиги билан ҳунар- 
мандчиликни бирга олиб бориш кенг тар қал ган . Н аф а- 
қ а т Ургутга ўхшаш катта қиш лоқларда, балки *ўрта ва. 
кичйк қиш лоқларда ҳам ҳунарм андлар товар маҳсулот- 
ларини иш лаб чиқарганлар. М асалан , Бухоро вилояти- 
даги Бобкент қиш лоғида йўл-йўл ип -газлам а, Ғижду- 
вонда сопол идиш лар, Ч итгарон қиш лоғида гулли газ- 
л а м а л ар бозорларга чиқарилган. Ф арғона 
водийсида 
Риштон қивдлоғи ўзининг аж ойиб сопол идиш лари би- 
лан, Х оразм да Д у р ғад и к қиш лоғи ип ак 
г а зл ам а л ар и
билан машҳур бўлга.н. Бундай қиш лоқлар ўзининг тўқ, 
фаровонлиги ва гўзаллиги билан суви кам қаш ш оқ қиш- 
лоқлардан анча ф ар қ қилган. Асли яқинда кўчманчи 
ёки ярим кўчманчи бўлган ўзбекларнинг к ам сувли
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ж ойларда лойдан ёки гувал ад ан тикланган кулб алари
теварагида на д ар ах т, на экин бўлган. С урхондарё ва 
Қ аш қад ар ё том онларда истиқомат қилувчи қабилавий 
ўзбекларнинг кам б ағал кулб алари сувни чуқур қудуқ- 
д ан ёки булоқдан, б аъ зан ёмғир суви тўпланган махсус 
иишоотлар — сар до б ал ар д ан олган лар. 
Бундай 
қиш- 
лоқларни 
С ам ар қан д атроф лари да 
(П анж икент то- 
м онда), Ж и ззах , Зомин ва бош қа тоққа ва чўлга яқин 
ерлард а ҳам учратиш мумкин.
Асримиз бош ларигача Х оразм да хутор типида жой- 
лаш ган ҳовли уйлар Кўп бўлган. Бундай ҳовлилар ба- 
л ан д деворли пахсадан урилган катта д арвозал и қунгу- 
рал и қўрғончадан иборат бўлиб, улар да умумий хўж а- 
ликка эга, п атри архал ёки бўлинмаган к атта ои л алар
бир неча х о н ал ар д а истиқомат қилганлар. Ҳ овлилар бир- 
биридан м уайян м асоф ада ж ойлаш ган ва ўзаро умумий 
сув иншооти ари қ (ёп) ва экйн д а л ал ар и билан улаш иб 
кетган. Х оразм ҳовлиларига ўхш аш қўрғончалар С ам ар- 
қан д вилояти ва Бухоро атроф ида, баъзан Ф арғонада 
ҳам учрайди.
У збек қиш лоқлари ж ам о ага бириккан ва унинг бо- 
ш ида амйн ёки оқсоқол турган, 
Туркистон ўлкаси да 
бир неча қиш лоқ ж ам оаси волостларга бўлиниб, улар- 
га мингбоши таййнланган. XIX аср о х и р и —XX аср бош- 
л арида волость 
м арк ази қилиб катта 
қи ш лоқлардан
бири аж ратилган, унда б аъ зан м ад раса ва к атта ж у- 
ма мачит ж ойлаш ган. К атта қиш лоқлар ш аҳарлардаги - 
д ек бир мачит теварагида м аҳ ал л а (гузар, қ авм ) л арга 
бўлинган, бир мачитга бириккан (Х оразмда) ҳовли лар 
эса мачит қавм и деб номланган.
Утган аернинг охирларигача кўп 
қй ш лоқлар анча 
биқиқ ҳолда яш аб, одам ларнинг кўпчилиги ў з қиш лоқ 
бозоридан ёки яқиндаги ш аҳардан бошқа ж ойни кўр- 
м аган. Ҳатто турли 
м аҳсулот яратган
ҳун арм ан длар 
ҳам кўпинча ўз маҳсулотларини 
савдогарлар орқали 
харид қилганлар.
Ҳозирги д аврд аги қиш лоқлар анъанавий турмуш тар- 
зи ва м аҳаллачилик ҳам да 
қўшничиликни 
сақ л аган
ҳолда янги м аъмуриятчилик асосида 
анча м укам м ал, 
ихчам, замонавий уйлардан иборат. Кўпчилик қиш лоқ- 
л ар д а декоратив д ар ах тл ар экилган, йўлларга асф ал ьт 
тўш алган, кўча бўйлаб қулай, шинам ҳовли уй л ар бор. 
М арказд а ҳаш ам атли ж ам оа ёки д а в л а т хўж алиги идо- 
раси, бир неча м актаб бинолари бўлиб, айрим қиш лоқ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

л а р д а д аб д аб ал и м аданият саройи, меҳмонхона ва ясти- 
роҳат боғи бу қиш лоқларга ҳусн бағиш лайди. Республи- 
кад аги ш аҳар ва қиш лоқларнинг кўплари электрлаш ти- 
рилган, га з ва сув билан таъминланган. Ф ақ ат узоқ 
top
в а чўл районларда қинғир-қийшиқ, тор кўчали, м айда- 
чуйда у й л ар дан иборат айрим эски қиш лоқлар учрай- 
ди, аммо у лар ҳам анча ободонлаш тирилган ва яш аш га 
қулайлаш тирилган.
УИ-ЖОИЛАР ВА ЖИҲОЗЛАНИШ АНЪАНАЛАРИ
Узбекистоннинг турли тарихий, табиий-географ ик ша- 
роити бу ерда ҳар хил хал қ меъморчилик м ак табл ари - 
ни ю зага келтирган эди. Ҳ озиргача 
сақлан и б келган, 
асосан қурилиш конструкцияси ва услуби, планировка- 
с и ва б езаклари билан аж р ал и б турган, м устақил ва 
ўзига хос Ф арғона, Бухоро, Хива ва Ш аҳрисабз меъ- 
морчилиги машҳур бўлиб келган. М асал ан , Ф арғона 
водийсида сейсмик зона бўлганлиги 
туф айли асосан 
икки қато р қўшсинч уйлао