Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

^м у р с я к .
м унисак ёки калтача ўтган асрда ҳар кунги аёл кийими 
сифатида диққатга сазовор. Бундай кийим чопон шак- 
лида узун ёқасиз енгил астар билан тикилган.
Иштонни ҳам эскй кўйлакдек бир парча газл ам ан и
иккига бўлиб, олди ва орқасидан тикиб оғини ёпиштир- 
ган. Э ркакларнинг иштони аёлларникидан унча ф а р қ
қилм аган. Ф ақат аёл л ар иштони бичими бир бўлса-да 
м атериали ҳар хил, яъни йўл-йўл г а зл а м а ёки тш ак 
м атодан бўлиб, эркакларникига нисбатан узунроқ, пас- 
ти ж и як (тасм а) билан безатилган. 
А ёл л ар иштони 
(лозим) илгари икки қисмдан: юқори қисми оддий м а- 
тодан, пастки қисми қим матбаҳо м атери алд ан (б аъ зан
кўйлакка мослаш тириб) тикилган, почасига ж и я к ти- 
килган. 
•
Умуман олганда, эркакларнинг кўйлак-иш тони од ат- 
д а бир 
рангда (асосан о қ ) , 
аёлларники ран г-б ар ан г 
м атериалдан тикилган. 
Утган асрнинг 
охи рлари гача 
кийим-кечаклар 
м аҳаллий 
косиблар тўқи ган мато —
(бўз, каломи, а л а ч а )д а н тикилган, кейин рус ф абри- 
кантлари м аҳсулотларидан тикила бош лаган (аёл л ар - 
га гулли читдан, эр к а к л а р га оддий оқ ч и тд а н ). Ҳ озир- 
ги давр д а миллий в а оврўпача кийимларнинг турлари
ниҳоятда кўп. Айниқса кейинги п ай тлард а ў зб е к аёл- 
лари ялтироқ кумуш ти лла ипли га зл а м а л а р д а н зам о - 
навий модага мослаш тйриб кийим тиктириб кийм оқда. 
Ички кийимлар бутунлай янгича три котаж ва сунъий: 
м атолардан тикилган ф абрика 
м аҳсулотидан иборат. 
Аммо ҳозиргача аёлларнинг энг севимли ва кенг тар- 
қ ал ган кийими ранг-баранг, чиройли хон атл ас ва бош - 
қа юпқа ипак м атодан тикилган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Узбек халқининг миллий рамзи сиф атида сақланиб 
келаетган устки кййим— чопон (тўн) ш у кунгача к атта 
ҳурм атда. Чопон очиқ ёқали яхтак ш акли да астарли 
ва пахтали қилиб тикилган. Чопон узун енгли, лоқори 
қисми кенг, иастки томони торайиб кетган, айримла- 
рининг этаги, ўнг ва сўл томонида қийиқ ж ойи бўлган, 
ерда ўтиришга қулай. О д атд а чопоннинг белбоғи бўла- 
дн, унга эр какл ар пичоқ (қини билан) осиб ю рганлар. 
Чопон асосан пахтали, қавилган, айрим ж ой лари жу-
- д а майда қави лад и (Х оразм да); нати ж ада қатти қ бў- 
лади. Ёзги чопонлар қави лм аган
(авр а-астар чопон) 
ёки умуман астарсиз (авра чопои) ҳам бўлган. Н ам ан- 
ганда д а л а иш ларида оқ м атодан юпқа қави лган кал- 
та чопон кийилади, у иссиқдан сақлайди. С урхондарё 
ва Зараф ш он бўйларида ўрнаш ган ярим кўчманчи ўз- 
бекларда ҳам ти ззагач а келадиган астарсиз к ал та (ав- 
ра) чопон кўп учрайди.
Узбек чопонлари ранги, узунлиги, кенглиги ва ки- 
йиш услубига қ а р а б ҳар ж ойда ҳар хил бўлган. М аса- 
лан, Бухорода, Қ аш қад арё, Сурхондарё ва Зараф ш он 
водийларида узун ва кенг, узун енгли, пахта ёки ярим 
ипак рангли м атодан тикилган чопон, Ф арғона ва Тош- 
кентда яшил ёки кўк-яш ил чопон кийиш о д ат бўлган. 
Асримиз бош ларидан қора 
сатиндан тикилган чопон 
кенг тарқалган. Ёш лар орасида байрам либоси сифати- 
д а очиқ рангли катта йўл-йўл беқасам тўн м ода ҳисоб- 
ланган. Қиш лоқ ж ой лард а бундай чопон куёв сарпоси- 
га кирган. Бир оз тор ва кал та 
кам бар йўлли нақш
берилган ялтироқ ал ач ад ан тикилган Х оразм чопони 
қадим дан кенг та р қ а л ган. Чопонни яктак устидан ки- 
йиб белбоғ осиш асосан Ф арғона водийсида одат бўл- 
ган, бошқа ж ойларда белбоғсиз яктакчасигина кийилган.
Аёлларнинг ўзига хос чопон ш аклида бичиб тиқил- 
ган уст кийими м урсак илгари ж уда ҳам кенг тарқал - 
ган. Улар Бухоро, Хоразм ва Қ аш қадарёда енгги тир- 
саккача 
кал та 
ва 
кенглиги 
билан, 
С ам ар қ ан д ва 
Тош кентда узун, энсиз, билаккача бўлган енгги б илан 
фарқланган,-холос. М урсак астарли қавим а қилиб тикйл- 
ган, қишки м урсакка пахта солинган. Асримиз бош ла- 
ригача у оДдий кўчалик либоси сифатида кийилган бўл- 
са, кейинчалик м урсак мотам либоси сиф атида белбоғ 
билан кийилган. Айрим аёллар уни тўйга ёки меҳмон- 
га борганда ҳам кийганлар.. Ҳозиргача Тош кентда мур- 
сакни даф н маросимида тобут устига ёпиб қўядилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

30- йилларгача ф еодал-патри архал тузум рам зи си- 
ф атида ў збекларда, айниқса ш аҳар аҳолиси орасида 
аёллар паранж и ёпинганлар. П аранж и сохта енгли, тўн- 
симон, узун ёпинғичдан иборат бўлиб, отнинг дум қи- 
лидан тўқилган тўр п ар д а чачвон бетга тутилиб, 'устига 
паранж и ёпилган. Ч ачвон юзни бекитиб, белгача ет- 
ган. Уни одатда уйдан кўчага 
чиққанда ёпинганлар. 
Қ иш лоқ ж ойларда паранж ини кам иш латган лар, бай- 
р а м л а р д а ва узоқ саф ар га чиққанда ёпинганлар. Б аъ- 
зи қиш лоқларда аёлл ар уйдан чиққанда бола чопони 
ёки оқ бекингич билан юзини бекитганлар. Ш аҳрисабз- 
д а ва С ам арқан д вилоятида ярим кўчманчи ўзбек қа- 
б и лалари йўл-йўл м атодан 
тикилган чопон (ж елак) 
ёпинганлар. Узун ва тор сохта енгли ёпинғич ж аъдани 
Х оразм аёллари кийган. Бундай ёпинғич С урхондарё ва 
С ам арқан д вилоятларида ҳам учрайди.
XIX 
аср охири — XX аср бош ларида Туркистон ўл- 
касида оврўпача кам зул (кам зўр) пайдо бўлиб, уни эр- 
к а к л а р ҳам, аёллар ҳам кийишган. Э ркакларнинг камзу- 
ли тик ёқали, узунлиги ти ззагач а етадиган, асосан қора 
м атодан тикилган, аёлларни н г кам зули ран г-баран г дў- 
хобадан ёки беқасам дан тор белли 
қилиб тикилган. 
Уша давр д а бутун У збекистонда енгсиз ж и л етка ҳам 
та р қ а л а бош лаган, уни кўй лак устидан ёки к ам зул ус- 
тидан кийганлар. И нглиз кастю ми типидаги ж а к е т ҳам, 
оврўпача кастюм, пальто в а макентош ҳам д ўкон ларда 
пайдо бўлган ёки тикувчи уста (чевар)л ар бую ртмага 
тикиб берганлар, зиёлилар 
орасида зам онавий мода 
кийимлар тез та р қ а л а бош лаган.
Қ адим д авр л ар дан бош кийимига қар аб ўзбеклар- 
нинг этник ва локал гуруҳлари ф арқ қилинган. Э ркак- 
л ар бошига асосан турли хилдаги дўппи (тўппи, тахё) 
кийган, аёллар эса кўпинча ранг-баранг рўм ол ёпин- 
ган. Дўппининг Д аставвал тагини ва гардиши (ки заги )- 
ни айрим ҳолда тикиб каш тал аган лар ва м ай д а қава- 
л а б қўшиб тикканлар. 
О датда, дўппи 
нозик гулли, 
қад аб тикилади, айрим аёлларн и н г дўпписига м ай д а мун- 
чоқ, м арж онлар, хор азм л и кл ар д а ж и як ва попук тақи- 
лади. И лгари конус ш аклидаги дўппилар Тош кент, Са- 
м арқанд, Ш аҳрисабзда та р қ а л га н , энди эса Ш аҳрисабз- 
да сақланган. Бир оз яп а л о қ ясси ш аклда ичига ўр аб
қоғоз билан майда қ ави қ қилинган 
дўппилар асосан 
ф ар ғо н а водийсида м аълум . Айнйқса «бодом» ёки <<қа- 
лампир» нақш ли оқ и п а к .и п билан таги қ о р а м атога
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

каш таланган чуст дўппи н аф ақ ат водийда, балки ундан 
таш қарида ҳам маш ҳур. Таги каш та қилиниб, р ан г-ба- 
ранг тўпбарггул ш аклидаги хўж анд-ўратепа дўппилари 
бутун Узбекистонга тар қал ган .
Э ркаклар киядиган учли қалпоқ—кулоҳ тўрт б ўлак 
учбурчак м атодан гардиш сиз тикилган.. Конус ш акли- 
даги баланд кулоҳни илгари қ а л ан д ар л ар кийган, ту- 
хум ш аклидаги чаккаси бир оз к ш ал о қ кулоҳни Бухо- 
рода қари киш илар қиш да кийганлар. Бундай бош ки- 
йим ўрта аср м иниатю раларида кўп унрайди. Асли ку- 
лоҳни руҳонийлар ва диндор киш илар к ў п р о қ ' кийган- 
лар. Кулоҳга ўхш аш теридан тикилган қиш ки телп ак 
С ам арқанд в а Б ухорода учрайди. Ф арғона водийсида 
в а Тошкент вилоятида телп ак духоба ёки мовутдан ти- 
килган, тепаси тулки ёки савсар мўйнаси, б аъзан қўй 
терисидан тикилган. Т елпак бичимида кигиздан тикил- 
ган қалпоқни асосан д аш тда яшовчи аҳоли кийган. Қ ал- 
поқнинг икки четида кесики (қийиқ жойи) ва соябон 
учун кенг ҳошияси бўлган. О датда қалп оқ оқ кигиздан, 
ҳошиясининг чеккаси эса қора читдан тикилган.
Хоразм ўзбекл^арининг аёллари ипакдан тикилган 
доирасимон ш аклдаги гулли тахё (дўппи)га ипдан ёки 
қуш патидан попук ўрнатилганлар, тан гал ар осган лар. 
Тахё устидан одатда рўмол ёпинган. 
Б у ерда рўмол 
турлари кўп бўлган: м аҳаллий усталар тўқиган оқ та- 
кан а ва ипак рўмол (читкор гул босган), ж ун дан тў- 
қилган нақш ли сергул рўмол, четдан келтирилган боку 
рўмол, паранг (француз ёки оврўпа) рўмоли ва ҳоказо- 
л ар . Э ркакларнинг қадим дан киядиган 
бош кийими 
чўғирма бир неча турда қўй терисидан тикилган, қора- 
кўл. терисйдан тикилган шерози попоқ ва .қулоқчин ке- 
йинроқ пайдо бўлган.
Бутун Узбекистонда салла ўраш айниқса байрам- 
д а р д а илгаридан ш артли одат бўлиб 
келган. Аммо 
Ф арғонанинг айрим тум анларида ва Х оразм да байрам
бўлса-да, баъзи киш илар салла ўрнига дўппи ёки тел- 
пак кийган, -холос. С аллани дўппи ёки кулоҳ устидан. 
ўр.аганлар, р(анги ва ўраш ус^уби билан бир оз ф арқ 
қилган. Ҳозир с ал л а ўраш кам тар қал ган , уни асрсан 
қариялар ва диндор киш илар кўпинча м аъ р а к а л а р д а ва 
диний байрам ларда ўраб чиқадилар.
Аёлларнинг қадимий анъанавий бош кийими гардиш и 
б алан д юмшоқ култа (қийгич) ҳозир бутунлай кийилмай- 
ди. Култанинг эски турида тепаси очиқ бўлиб, соч ўрими
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

чиқарилган, ёш қизларнинг кийгичида тепаси ёпиқ бўл- 
ган. С ал л а ўраш ўзбек аёл^ларининг қадим ий бош ки- 
йимй ҳисобланган. XIX аср охирларига келиб: Сам ар- 
қанд, Тошкецт ва А ндижонда бу одат қолиб кетган. 
Ҳ озиргача баъзи ўзбекларда салла 
ўраган аёлларни 
қисм ан учратиш мумкин. 
Аёл салласи ўзаро бир оз 
ф а р қ қилган. Кўпчилик аёллар уни ўзи га хос ш аклдаги 
м ахсус бош кийими—л а ч а к устидан ў р аган л ар . Хоразм- 
ликларнинг лачаги узун матодан ўрали б, кў к р ак ва ор- 
қ а томонини бекитиб турган. 
Тошкенгглйкларда ҳам 
худди шу бичимда л а ч а к кийилган. Самарқандликлар^ 
л ачакн и узунроқ м атодан бир оз бош қача ш акл д а тик- 
канлар. Ж анубий Хоразм ўзбеклари 
салл ан и л а ч а к
кийм асдан ўрам а салл а ш аклида айлантириб, бир учи- 
ни кўкрагига таш л аган лар . О датда илгари уйдан таш- 
қари га чиқилса, 
аёлл ар салла устидан 
м урсак ёки 
учбурчак рўмол ш аклида оқ ёки қизил ип м атодан ти- 
юадган чарчи ёпинйб чиққанлар.
Эски одатга биноан саллани аёл биринчи ф арзан д
кўргандан сўнг ўрай бош лаган. Кеййнги в а қ тл ар д а она 
биринчи набира кўргач, салл а ўраш одати пайдо, бўл- 
ган. С алла ўраш м ахсус иримлар билян қадимий давр- 
л ар д ан кийилгани тўғрисида тарихий м аъ лум отлар мав- 
ж уд. У збек л ачагига ўхш аш бош кийим кимиш ек номи 
билан қозоқ ва қор ақал п оқл ар д а ҳам маъл|ум.
А ёлларнинг кўпчилиги кейинчалик ан ъан ави й бош 
кийимида
1
н воз кечиб, ҳар хил ран гд аги ва ту р л и ма- 
териалдан тўқилган рўмол ёпина бош ладилар. Рўм ол 
ўраш ёки ёпиниш ҳам турлича, ҳар ким қулай и га қа- 
р а б ёпингар. Фаслпа қа р а б катта , ран гли кўп гулли 
ипак, ж у я ёки тўқилган: тивйт рўмол кенг та р қ а л га н .