Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

ё ш
 
болаларга ҳ а м кўз тег- 
масии деб, қора мунчоқ осилган. Бухорода олтин исир- 
ға шйбирмак, 
япроқсимон ш аклда 
к атта ёқут кўзли 
м арварид ёки дур билан безалган. Б ар ч а б е зак л а р бой 
та б а қ а л а р д а тилла, кумуш ва қимматбаҳо тош лард ан , 
кам б ағал т а б а қ а л а р д а эса мис, ж ез ёки ти лла еуви бе-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рилган м еталлард ан ясалган. Айниқса тиллақош , осмодў- 
зи, т ш р а б а р г а к ва бош қа зеб-зийнатлар ж уда қиммат- 
баҳо бўлган.
А ёллар орасида қадим дан ўзига пардоз бериш, атир 
сепиш, қош -кўзни безаш одат бўлган. Археологик қа- 
зиш м алардан топилган ва миниатю ралардан олинган 
р асм л ар д а аёлларнинг ўзига пардоз-андоз берганлиги 
ан и қ йўринади. Ҳуснни очиш, яна ҳам гў зал ли к ҳосил 
қилиш м ақсадида ўзбек аёллари орасида ўсма, хина, 
упа-элик суриш, ўзига зеб бериш, гул суви б илан ой- 
нага қа р а б пардозлаш одати кенг тар қад ган . Х а л қ ора- 
си да тар қ ал ган иборалардан бирида: «Онангни отангга 
бёпардоз кўрсатм а», деб бежиз айтилмаган. Ҳознрги 
ўзбек аёллари замонавий нозик ва хушбўй упа-элик, 
атир ва крем ларнинг турли хилларидан зўр м аҳорат 
бидан ф ойдаланадилар.
Б о л ал а р кийими катталарникидан унча ф а р қ >қил- 
м аган. Аммо бола туғилиш и билан унга кўй л ак кииги- 
зиш одатига биноан юмшоқ матодан кипта, кўй лакча, 
куртача тайёрланган. Бундай кўйлакни етти уйдан тўп- 
л анган м атодан тикиб, чилласи 
чиққунча 
кийгизиш 
ш арт бўлган. Ш унинг учун унга чилда кў й л ак деб ном 
берилган. Б о л ага кўз тегмасин, м ард бўлсин деган ирнм 
билан кўйлакни итга ёки қайроқ тош га су р қагаял ар
(ит-кўйлак, қайроқ кўйлак шундан келиб ч и қ қ ан ). Бир 
ёш га етган болага тўғри бичим услубида тикилган кўй- 
л а к , иссиқ кийимдан қиш да гуппича (тонча, ж ам оча) 
тикиб кийгизганлар. Б о л ага то уч-тўрт ёш га етгунча 
этакча ҳам тиқилган (олди ёки пешгир, о ш х ў р а к ). Бош
кийимй икки-уч б ўлак м атодан конус ш акл и д а тикил- 
ган. Қипчоқ, турк, 
сар т ёки 
қу рам а 
болаларнинг 
дўцписи ш аклан ф ар қ қилган, аммю ҳам м асида тумор та - 
қилган. Қиш пайтларида қалпоқ кийгизилган ёки чор- 
су, қийиқ ўралган. Кўп ж ой ларда беш-олгги ёш дан ке- 
йин ў ғш -қ и з кийим лари ф ар қлан а бошлайди. Уғил бо- 
л а л а р учбурчак (Тошкент воҳаси) ёки яктак (Ф арғона 
водийси), ёқали кўйлак кийганлар. Д иний м ак таб та- 
л а б а л а р и руҳонийлардек м уллача ёки мусулмон кўй л ак 
кийгануцар. XX аср бош ларида ёшлдр ораси да ти к ёқа- 
ли нўғай ёқа, бўғма ёқа кў й л акки й и ш о д а т и п а й д о бўл- 
ган. 
..
Оёқ қийимлардан зр к а к ва 
аёллар киядиган анъ- 
анавий маҳси-калига ҳозиргача сақланган. И лгари кам - 
б ағал л ар чйрмдан тикилган мукки о қ этик кийган, бой
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

та б а қ а л а р д а юмшоқ теридан тикилган оврўпача . эти к 
в а маҳси кийилган. Калиш (кавуш ) ҳам кенг тар қ а л га н , 
уни ўзини ёки маҳси билан кийган. Кейинчалик резина- 
калиш пайдо бўлгач; эски калиш йўқолиб кетган, ам- 
мо айрим ж ой лард а ҳозир ҳам учрайди. Ҳозир. барча 
замонавий ф аб р и кал ар д а тикилган 
й ойабзал кияди. 
И лгари ж ундан қўлда тўқилган пайпоқ (ж ўроб) бўл- 
ган, эндн оммавий ф абрика пайпоқлари кийилади. Л а к
берилган пойабзал эр к а к в а аёлл ар д а м ода бўлган. 
Ф арғона водййсида рангли ип билан нақш берилган 
этик, паст пош нали рангли туфли ки#иш одати яқин 
вақтл ар гач а сақланган.
П ойабзал хиллари қўп бўл,ганлиги ва у л ар га эҳтиёж
балан д бўлганлиги туф айли бу касб орасида меҳнат 
тақсимоти узоқ д авр д ан ам ал га ош ирилган. Асримиз 
биринчи чорагигача пойабзал усталари о раси да этик- 
дўзлар, м аҳсидўзлар, калиш дўзлар айрим касб бўлиб 
аж р ал ган л ар . У лар махсус бирикма (д е х )л ар га бўли- 
ниб, бозорла|рда ўз растал ар и га эга бўлганлар.
МИЛЛИЙ ТАОМЛАР, ПАЗАНДАЧИЛИК ВА 
МЕҲМОННАВОЗЛИК
У збеклар озиқ-овқатларининг турлари ва характери , 
бир томондан, ўлканинг табиий шароити ва хўж али к 
хусусиятлари таъсирида бўлса, иккинчи томондан, ма- 
ҳаллий этник гуруҳлар маданиятининг ўзй га хослигй 
билан белгиланган. М асалан, қадимий ўтроқ деҳқончи- 
лик ва ҳунармандчилик билан ш уғулланиб келган аҳо- 
ли таом лари ў тмиш да ярим кўчманчи д аш тд ан келгаи 
чорва аҳолисиникидан ф ар қ қилган. Айниқса ш аҳар 
ва катта қиш лоқларда яшовчи аҳоли таом ларининг тур- 
л ар и анча м ураккабдир. Узбекистоннинг ғаобий кис- 
мида яш овч и - д а ҳ яр яҳплчсининг овқат турл ар и га sgo- 
ний х ал қлар таоми, ш аркий кисмидаги ш аҳар аҳоли- 
сининг овқат турларига Қ аш қар 
(уйғур) таом ининг 
таъсири сезиларлидир. Совет даврида эса ў зб е к таом - 
ларининг ассортименти рус ва бошқа х а л қ л а р таом- 
лари билан бойиган эди. Б у давр д а илгари иш латил- 
м аган озиқ-овқат м аҳсулотлари: картош ка, к ар ам каби
сабзавотлар, м акарон, 
вермишель, рожки, консерва, 
кондитер ва бош қа ф аб р и кал ар д а тай ёрлан ади ган тур- 
ли м аҳсулотлар миллий таомларнинг таркибий қисми 
бўлиб қолди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

У збек таом лари ичида қадимий д авр л а р д а н хамир 
о в қ атл ар алоҳида ўринни эгаллайди. 
Х ам ирдан ҳар 
хид м аҳсулот тайёрлаяади . Чунки хамир учун ишла- 
тиладига^н буғдой, арпа, маккаж ўхори, оқж ўхори ун- 
л а р и аҳоли овқатининг асосини таш кил қи лади ва у л ар
организм, учун 
зарур м оддаларни сақл аб , 
тўйимли, 
калори яли в а м азали бўлади. Хамир м аҳсулотларидан 
энг ф ойдали ва асосийси ўзбек нонидир.
Ш уни алоҳида қай д қилиш лозимки, узоқ даврл ар 
даво м и да асрлар ош а ш аклланиб келган ў зб ек новвой- 
л и к санъати энг ҳурм атли ва кенг та р қ а л га н кўҳна касб- 
л ардан д и р . Кўп асрлик таж ри б а хам ирдан кўпгина маҳ- 
сулотлар турларини каш ф этишга олиб келган. М асалан , 
С ам арқанднинг ўзидагина ф ақ ат нон м аҳсулотларининг 
«нони осиёйи», «нони пўлати», «нони заргорони», «нони 
таф тон», «нони обаки», «нони кўлабоки», «нони забони 
гав», «нони тароқи», «нони хаззин» каби кўпгина турла- 
ри бўлган.
Нон махсус тандир усталари ясаган в а .з а р у р жой- 
г а ўрнатилган тандир ўчоқда ёпилади. Тандир (тан- 
д ур) о д атд а яхши иш ланган махсус хом лойдан катта, 
таги йўқ хум ш аклида ясалиб, тик ёки ёнбюшлатиб 
лойдан урилган махсус супага, айрим ж о й л ар д а текис 
ер га ўрнатилади. Урнатилишига қа р а б тан д й р л ар «де- 
вори тандир» ёки «ер тандир»га ф арқланади.
У збек нонларининг турлари ж уда кўп. Тандирни 
кучли олОв билан яхши қиздириб бўлгач, унинг деворига 
енглик кийган ҳолда рапида билан нон ёпиштириб пи- 
ш ирилади. Х онадонларда тай ёрланадиган, энг кенг тар- 
қ ал ган ва оддийси оби нон, яъни уй нонидир. У қуйида- 
гича тайёрланади: 
дастл аб
тоғорага 
хамиртуруш
солиниб ийланади ва туз билан эритилади, сўнгра оз- 
озд ан ун ва сув қўш илиб хамир қорилади. Хамир тоғо- 
р а д а зувал а қилиниб, бир оз вақт усти епиқ ҳолда қол- 
дирилади. Хамйр кўпчигач, супрага ўткази ли б, урвоққа 
аралаш тирилиб, зу вал а-зувала қилиб бўлинади. Сўнгра 
ҳар 
бир бўлакчадан ясалган зу вал ад ан тахтач а ёки 
супра устида нон ясалиб, унинг бетига б а ъ за н кунжут 
ёки седана сепилиб, чакич урилади. Т андирга ёпишдан 
олдин ясалган ҳар бир ноннинг орқасй ҳўллан и б, рапи- 
д а га қўйилиб, аста-секин тандир деворига ёпиш тирилади. 
Тандир нонга тўлгач, тандирдаги чўғни ў р тага тортиб, 
буғ ҳосил қилиш учун ёпилган ноннинг ю зига сув сепи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лади. К унж утли ва седанали нон кўпинча тўй-м аърака- 
л арда ёки бозорга атаб ёпилади.
Оби нон сингари пиш ириладиган гўш тли ёки ж изза- 
ли нон ҳам кенг тарқалган.. О датда хамир еймага май- 
д а қилиб тўғр ал ган гўшт, қизил қалам п и р в а туз ара- 
лаш тирилган 
қийма 
солинади, 
ж и зза ҳам хамир 
қораётганда м айдаланиб ёки бутунлигича аралаш тири- 
лади. Айрим ж ой лард а м айдаланган гўштни ёйилган 
хамир орасига «рулет>> ш аклида бураб, ўралгаи ҳолда 
қийма хамирни пичоқ билан зувал ал ар кесиб, нон яса- 
лади. Ноннинг юзига чакич (хоразмча «тикач»), қирғо- 
ғига пичоқ билан гул қилиб тандирга ёпнлади.
И лгари деҳқонларнинг севимли нони бўлган зоғорани 
баъзан к ам б ағал нони деб атаганлар. Зоғора 
нонни 
маккаж ўхори ёки оқ жўхори унидан, б аъ зан хамирга 
ош қовоқ қориб, зувал а ясаб, тандирга ёпиб пиш ирганлар. 
Ҳар зоғора зуваласини ёйиб, ўртасини кўрсаткич бармоқ 
билан бир-икки см га чуқурлаш тирган. Урвоқ учун буғ- 
дой уни иш латилган. Ҳозир зоғора нони д еярли йўқолиб 
кетган. Буғдой етмаганлигидан кам багал ои лалар жў- 
хори, арпа ёки тариқ унидан ҳам нон ёииб еганлар.
Ҳозиргача севимли нон турларидан патир ж уда кенг 
тарқал ган ва меҳмон дастурхонига қўйиш одат бўлган. 
П атир сутда туз ва хамиртурушни ивитгач, эритилган 
қўй ёғи ёки сариёғ қўшиб қорилган, хам ирдап зувалани 
дум алоқ ш ақлда ёки айлаиасига бир неча м арта қатм а- 
қ а т қилиб ёйилиб, тандирга ёпилади. П атир Ф арғона вр- 
дийси ва Тошкентда ўртача доирасимои, Х оразм да кат- 
та юпқа доира ш аклда катта рапрцага ёйиб тандирга 
ёпилган. Б аъ зан пишган патир юзига эри тилм аган дум- 
ба ёғ суртйлиб, истеъмол қилинади. Ш ирмой патирга 
тоғорада м айдалаиган ва пўсти олингаи нўхат оолиб 
устидан арпабодиён сўви аралаш ган хурушни қўшиб юп- 
қа ва катта нон ясалиб, тандирга ёпилади. Қ аш қари
патирга эса тўгралган пиёз аралаш тирилган хамирдан 
нон яеалиб, унииг юзига озгина қатиқ ю пқа қилиб сур- 
тилади ва рапидага ёйиб ёпйлади.
У збеклар орасида яна гиж да нон, қў ш ал о қ ширмой, 
ёғлик кулча, кўмач каби нонлар ҳам пиш ирилган. Ж а - 
нубий Узбекистондаги ва Тожикистондаги ўзб екл ар 
товада ёки қизитилган тошда нон пишириб еганлар. 
У лар хамиртурушни иссиқ сутда ивитиб, эритилган қўй 
ёғи ёки сариёғ, майдаланга.н ж и зза ар ал аш кулчани 
тандирда, товада ёки қозонда пиш ирганлар. Кўмач
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳам ш у т а р зд а қозон ёки товада пиш ирилган. Узбек 
нонлари ю пқалиги, доирасининг катта-кичиклиги ва 
ҳаж м и билан ф ард қилган. Айниқса Хоразмнинг. катта 
доирасимон сутли юпқа нонлари ёқимли таъ м и билан 
аж рали б туради. Қозонда пишириладиган ёғли, м азали 
қ атл ам а нон ҳам кўп ерда тарҳалган. Қ а т л а м а бир не- 
ча хилда бўлиб, уни ўқлов билан нафисроқ қилиб ёйиб, 
юзига эритнлган қўй ёғи, сариёғ, м аскаёғ ёки қайм оқ 
суртиб, ёйма ўқловга ўраб, узунасига кеси лади ҳам д а 
пичоқ билан бир неча қаватли тасм алар ҳосил қилина- 
ди. Т асм ал ар ғилдирак қилнб ўралиб, ўқлов билан но- 
зик қилиб ёйилади, кейин товада пиширилади.
Новвойлик касби ҳар бир ш аҳар ва қи ш лоқда бўл- 
ган. Қ атта ш аҳарлард а 
махсус новвойхоналар доимо 
иш лаб турган. Айрим дўкончилар бир неча тандирли 
ва ёлланм а ' у сталардан иборат 
новвойхоналарга эга 
бўлиб, ўз маҳсулотларини шу ерда ёки бозорга ли қари б
харид қилганлар. К атта новвойхоналарда нонни эр- 
к акл ар ёпган, уй ш ароитида аёллар ёпиб, эр кақл ар 6io- 
зорга чиқарганлар. Ҳозирги вақтда хусусий новвойхо- 
налардан таш қари катта-кичик нон за в о д л а р и ҳам
мавжуд.
У збекларда нонни ҳурм атлаш қадимий одатлардан . 
Нонга ҳурмат-эҳтиром билан муносабатда бўлиш бола- 
ларга ёш ликдан. ўргатилади, уларга ноннинг ушоғини 
ердан йиғиб олйш, уни эъзозлаш ва оёқ ости қилмас- 
лик зарурлиги уқтирилади. Дастурхон тев ар аги д а тўп- 
ланган да нонни оила бошлиғи уш атган. И л гарй лари
ҳатто нонга қасам сд қилганлар.
М иллий 
таам л ар
ниҳоятда 
бой ва 
ран г-баран г, ' 
уларнинг асосинй гўш т таш кил қилади. У збеклар қа- 
димдан қ ў й гўштини кўпроқ истеъмол қилиб кел ган лар , 
айрим ж ойларда (Хоразм) асосан мол гўшти, қисман 
от гўштини (Тошкент воҳасида қ а зи ва беш барм оқ пи- 
ш ирганда) истеъмол қилйш одат бўлган. Х оразмлик- 
л ар д а парранда гўшти ва балиқдан турли тао м л ар пи- 
ширилган.
М ол сўйиш, гўшт чопиш билан махсус киш илар — 
қассоблар ш уғулланган. У збекларда «Чумчуқ сўйса ҳам
қассоб сўйсин»,. деған м ақол беж из ай ти лм аган . Озиқ- 
овқат касбидаги ҳунарм андлар ичида энг кўпи ҳам қас- 
соблар бўлган. Қ ассобларнинг дўконлари б арча кат- 
та-кичик бозорларнинг махсус р астал ари д а, ҳар бйр 
қ и ш л о қ , ва м аҳ ал л ал ар д а харидорларга яқин ерда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ж ойлаш ган. И лгари н аф ақат қи ш лоқларда, б ал к я ш а- 
ҳарлардаги кўп хўж ал и кл ар да ҳам махсус молхона бў- 
либ, унда доимо ш ароитига қараб бир неча қўй ва мол 
сақланган. Ш аҳ ар л ар д а махсус х аш ак бозорлари бўл- 
ган. 
-
А лбатта оила қанча бой бўлса, унинг қўй-моли кўп 
бўлган. К ам б ағал оилалар, коранда ва м ардикорлар 
гўштли овқатни кам истеъмол қилганлар. Х алқ ижоди 
ва бошқа тарихий м анбаларга қар аган д а айрим қаш - 
шоқ оилалар ҳаф талаб гўшт 
истеъмол қилм аган лар.