Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

ХАЛҚ БАЙРАМЛАРИ, УЙИН ВА МАРОСИМЛАРИ
Узбеқ халқининг маданий меросида халқ ижод қил- 
ган ва катта ижтимоий аҳамиятга эга турли байрамлар, 
оммавий ўйинлар, мавсумий ва ҳунар-касб маросимлари 
алоҳида ўринни эгаллайди. Байрамлар ва маросимлар 
ижтимоий ва шахсий ҳаётнинг барча томонларини қам- 
раб олувчи ва кишилар ўзаро муносабатларининг турли 
жиҳатлари ва шаклларида намоён бўЛувчи муайян урф- 
одатлар ва анъаналар, ахлоқий принциплар ва ҳуқуқий 
тартиботларнинг тарихан шаклланган йиғиндисидир. 
Уларнинг муҳим белгилари ва хусусиятлари барқарор-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лиги ва оммавийлиги, ривожланишидаги такрорийлиги, 
давомийлиги ва узлуксизлигидадир. Одат тусига кирган 
маросимлар кишилар хулқ-атворини бошқарар экан, 
нафақат жамоачилик фикрлар нуфузига, балки қабул 
қилинган ва қарор топган қонун-қоидалар кучига ҳам 
суянади.
Узбеклар ва Урта Осиёдаги бошқа халқлариинг та- 
рих синовидан ўтган байрамлари ва маросимлари ки- 
шиларнинг ўзаро муносабатларидаги яхши фазилатлар- 
ни, чинакам халқчил, умуминсоний қадриятларни акс 
эттиради. Ижобий урф-одат ва маросимларда ўзбеклар- 
нинг миллий руҳиятй, уларнинг маънавий онгининг сод- 
далиги ва феъл-атворининг шакллари ҳам намоён бў- 
лади. Асрлар давомида шаклланиб ва авайланиб қелин- 
ган ижобий расм-удумлар ва одатлардан Ватанга садоқат, 
ёши катталарга ҳурмат, ота-онага, етимларга ва қария- 
ларга ғамхўрлик, меҳмондўстлик, қон-қариндошлик ва 
ўзаро ёрдам, оила шарафини ва аёллар шаъиини эҳтиёт- 
лаш, ҳаётдан кўз юмган яқин-узоқ кишилар хотирасини 
ёд этиш кабилар ижтимоий характерга эга бўлган бай- 
рам ва маросимларда очиқ намойиш қюшнадиУ Асрлар 
оша сақланиб келинган ва ижтмоий моҳиятга эга урф- 
одатлардан яна бири оғир,. машаққатли кунларда ўз 
яқинларининг очлик ёки камбағалликдан гадолик ёки 
дайдилик қилишига йўл қўймасликдир. Агар шундай 
одам чиқиб қолгудай бўлса, унинг исноди барча қарин- 
дош-уруғларга, маҳалла-кўйга, халқига келган.
Узбек халқи орасида энг кенг тарқалган, миллий 
тусга эга бўлган урфгодатлардан мавсумий мардсимлар 
диққатга сазовордир. Айрим тадқиқотчиларнинг фикри- 
ча, ўзбек мавеумий мароеимларини қуйидаги туркум- 
ларга тасниф . этиш мумкин: 1) қигада . ўтқазиладиган 
гап-гаштак, яса-юсун кабилар; 2) баҳорги маросим- 
лар —^Наврўз, шохмойлар (қўш чиқариш), лола ёки қи- 
зил гул сайли, лой тутиш, «субт хотйн» кабилар; 3) ёзги 
маросимлардан «қовун сайли», «чой момо» ва< ҳоказо- 
лар; 4) кузги маросимлар — ҳосил'йиғими бйлан боғлиқ 
михрган, «облобарака», шамол чақириш, узум сайли ка- 
билар.
Бутун Олд ва Урта Осиёда машҳур Наврўз байрами 
ва маросимлари Жуда ўзоқ даврлардан бери нишонла- 
ниб келмоқда. Бу байрам асли қадимий деҳқончилик 
календари билан боғлиқ бўлиб, Ернинг шимолий ярим 
шарида баҳорги кеча билан кундуз тенг келган кунла-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

р и —20—21 мартда бошланади. Уша даврда бутун та- 
биат уйгона бошлайди, ер бағридаги барча маҳлуқот ва 
мавжудотларнинг,, қурт-қумурсқалар, ўсимлик ва ўт- 
ўланларнинг жонланиши рўй беради. Бундай янгиланиш 
жараёнининг бошланиши шамсия (Қуёш) йили ҳисоби- 
да 21 мартга тўғри келган биринчи янгн кунни Наврўз 
дёб атаганлар. Урта асрнинг буюк мутафаккири Беру- 
ний мазкур йил ҳисобининг бошланиш ойи ҳисоблан- 
ган фарвардин ойи тўғрисида гапириб бундай деб ёзади: 
«Наврўз янги йилнинг биринчи куни бўлиб, унинг форс- 
ча номи ҳали шу маънони тақозо этади. Наврўз эрон- 
ликлар зижлари бўйича ўтмиш замонларда, улар ййл- 
ларини кабисам қидган вақтларида Қуёшнинг саратон 
буржига кириш пайтига тўғри келар эди. Сўнгра у ор- 
қага сурилгач баҳорда келадиган бўлди. Энди у баҳор 
ёмғирининг биринчи томчисини тўқишидаи гуллар очил- 
гунча, дарахтлар гуллашидан мевалари етилгунча, ҳай- 
ввнларда шавқат қўзғалишидан то насл вужудга кел- 
гунча ва ўсимлик униб чиқа бошлагунча давом этган 
вақтда келади. Шунинг учун Наврўз оламнинг бошла- 
ниши ва яратилишига далил қилинган». Уша даврда 
яшаган улуғ сиймолар Маҳмуд Кошғарий ва Умар Ҳай- 
ёмлар ҳам Наврўз тўғрисида анча қизиқарли маълумот- 
лар ёзиб қолдирганлар. УЛарнинг асарларида Наврўз- 
нинг табиат қонуниятига мувофиқ томони қайд қили- 
нибгина қолмай, у билан боғлиқ турли ирим, урф-одат 
ва маррсимлар тўғрисида ҳам қимматли маълумртлар 
келтирилган. Масалан, Берунийнинг таърифича, афсун- 
гарлар Наврўз куни тонг отганда биров гап гапириш^ 
дан олдин уч қошиқ асал ялаб, уч бўлак (хушбўй) мум 
тутатса, бу кўп касалликларта шифо бўлармиш.