Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

й к к и н ч и
 
м арта бошоқ отиш олдидан 
с у в
берилган.
Б ар ча дон экинлари, беда ва х а ш а к ўроқ билан ўрил- 
ган. М аҳаллий ўроқлар деярли бир хил, ф ақ ат катта- 
кичиклиги ва тиғининг ш акли билан ф арқлан ган . Хо- 
разм ўроғи ўзига хос 
ш акли ва м айда тиши 
билан 
аж ралад и . Бундай ўроқлар Д ар во з, Қоратегин ва Ез- 
ғулом тож икларида ҳам учрайди. 
,
Урилган ғал лан и хирмон қилиб от, ҳўкиз ёки эш ак 
билан тепкилаб янчиб ш амолга айри, сешоха ёки панж- 
шоха ва ёғоч 
белкурак билан 
совурганлар. 
Б аъ зи
хўж ал и кл ар да ишчи« мол етиш маганлигидан шох-шаб- 
б алард ан ясалган чопар, кичик хирмонларда ёғоч тўқ- 
моқ ёки қулоғоч (Ф арғона водийси ва Тошкент воҳаси) 
ва даскун (Зараф ш он водийси) 
иш латилган. Хирмон 
иш ларида ғалвир (тир), чигил, супурги, қанор-қоп ва 
бошқа қурол-бую млардаи ф ойдаланилган.
Зироатчиликда ҳосилдорликни ошириш учун муҳим 
тадбирлардан бири 
ўғитлаш дир. 
Асосан барча ерда 
кўпчилик экинларга соф 
гўнг иш латилган. 
Б а д а в л а т 
деҳқои 
хў ж аликларида ҳар 
йили, 
кам бағал лари д а 
ҳар 2—3 йилда бир м арта куз ф аслидан бош лаб қиш 
бўйи Д алаларга гўнг чиқарилган. Б аъзи ж ой л ард а (Хо- 
разм ,ва Зараф ш он воҳасида) гўнг қум билан аралаш - 
тириб иш латилган. Эски х ароб ад ард аги кесак (пахса) 
ва дарё лойқаси ҳам ўғит вазиф асини баж ар ган . Тош- 
кент ва Х оразм да том орқалар кесак аралаш н аж ас би- 
лан ҳам ўғитланган. Қўшни қиш лоқлардан махсус ми- 
ж озл ар н аж ас олиб кетганлар ва д алал арн и ўғитла- 
ганлар. Ш оликор ерларда ш олипоя билан ўғитланил- 
ган.
М аҳаллий деҳқонлар қадим дан ҳосилдорликни оши- 
риш учун шудгор қилиш, ал м аш л аб экиш, партов ер 
қолдириш каби муҳим агротехник 
тадби рларга ам ал 
қилиб келганлар. М асалан, 
пахта 
беда ёки жўхори 
билан, буғдой, тариқ, жўхори, лобиё ёки мош билан 
алмаш тирилиб экилган.
Д еҳқоичиликда фенологик билимлар муҳим аҳами- 
ятга эга. И лмий метереология ва астрономиядан беха- 
бар деҳқон асрлар давом ида табиатни кузатиш нати- 
ж асид а оддий астрономия 
билимлари 
асосида халқ 
календарини иш лаб чиққан. Қиш лоқ хўж алигида зарур 
бўлган календарь 90 циклдан иборат бўлиб ҳар ф асл 
90 кунга бўлинган: баҳорги тўқсон (ҳам ал, савр, ж ав-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

з а ) , ёзги тўқсон (саратон, аеад, су н б у ла), кузги тўқ- 
сон (мезон, ақраб, қавс) ва қишки тўқсон 
(жаддий, 
далв, ҳ у т). Езги ж а зи р а м а иссиқ в а қиш ки совуқ давр- 
л ар қатта ва кичик ч и ллага бўлинган. Б аҳорнинг кели- 
ши ҳам ал д ан , ж анубий районларда ҳутдан бош ланган. 
Б аҳор ойининг кутилиши, яъни деҳқончилик ишлари- 
нинг бошланиши асли ю лдузларга, илк қуш ларнинг учиб 
келиш и ва бошқа фенологик кузатиш ларга қ а р а б бел- 
гиланган.
М аҳаллий деҳқонлар руҳонийлар 
иш тирокида ту- 
зилган рисолага эга бўлганлар. Унда ҳ а зр а т О дам дан 
ва Д еҳқон отадан бош лаб зироатчиликка оид ҳар хил 
диний афсона ва ривоятлар, иш лаб чиқариш га оид мас- 
л а ҳ атл ар ва айрим та л а б л а р баён этилган. Д еҳқон лар 
табиий оф атлар ва бозор коньюнктураси олдида ож из 
бўлиб, турли ирим лар ва хуроф отларга ам ал қилиб кел- 
ганлар.
У збекистонда зироатчиликнинг 
йирик соҳаларидан 
бири ғаллакорлик ҳисобланган. Б у соҳадаги бош экин 
буғдойдир, кейин м акка ва оқ 
ж ўхори, арп а, 
шоли, 
сули, тариқ, мош, лббиё ва ҳоказолардир. 1915 йилда 
Туркистон ўлкасидаги экин экиладигай ерларнинг яр- 
мидан кўпи, Бухоро 
амирлиги ва Хива 
хонлигидаги 
ерларнинг 2/3 қисми буғдой билан банд бўлган: Асо- 
сан уч хил буғдой турлари экилган. У лар ҳўж ал и к эҳ- 
тиёж ларини қондирган ҳам да товар 
х арактери га эга 
бўлган, яъни бозорга чиқарилган. Буғдой турлари д ан
«оқ буғдой», «қора буғдой», «лай лак буғдой», «туя ти- 
ши», тоғли тум анларда совуққа чидам ли «чивит» тар- 
қалган. Арпа м аҳаллий хўж али кларда н а ф а қ а т отлар- 
га ем сифатида, балки кам бағал о и лаларга нон учун 
ҳам экилган. Д1у м ақсадда тариқнинг айрим, турлари, 
ундан кейин жўхори ҳам экилга». Зараф ш он ва Фар- 
ғона водийларида жўхорининг бир неча турлари : «кал- 
тапоя», «йўғонпоя», «узунпоя» ёки «ш иринпоя», Хоразм- 
д а матхоп, ясмоқ, каттабош каби лар м аъ л ум бўлган. 
Б у ерда ш акарқам иш («болчинггириқ») ҳам экилган.
Ж у д а оз экиладиган 
экин тури 
м аккаж ўхоридир. 
Ж ўхори бош оқлари асосан нон ва овқатга иш латилган, 
аммо унинг айрим турлари 'молга ем учун м ахсус экил- 
ган («ғовуш »). М аккаж ўхори кўпроқ Ф арғона ва Gyp- 
хондарё воҳасида экилган. Б а ъ за н ж ўхори б илан бир- 
га мош ёки лобиё экканлар. Унинг пояси ем -хаш акка 
иш латилган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Зироатчиликда энг кўп эътибор в а
м еҳнат тал аб
қиладиган экин шолидир. У збекларнинг ҳимматли ва 
севимли маҳсулоти ҳисобланган гуруч (шоли) ни экиб 
парвариш қилиш да 
ж уд а кўп сув 
т а л а б
қилинган. 
Унинг ҳам бир неча турлари мавж уд: «оқ шоли», «қи- 
зйл шоли», «арпа шоли», «девзира». Ш оли уруғи мах- 
сус уват (Х оразмда чел) билан бўлинган кулчаларга 
қўл билан сепилиб, б аъзан
кўчат қилиб экилиб, бир 
неча кунлаб сувда сақланган, кейин жиддий равиш да 
ўтов қилиб курм ак в а қам иш лардан тозаланган. Шо- 
лининг эртапиш ар турлари 15— 16, 
кўпчилиги асосан 
17— 18 ҳаф тада пишиб етилган. Х алқ орасида тарқал- 
ган «саксонда савоқда, тўқсонда товоқда» деган ибора 
шолига тегишлидир. Уни п арвариш қилиш учун катта 
м аҳорат та л а б қилинган, чунки ўз вақтида сув бериб 
ўтов қилиб турилм аса ҳосил бўлмайди. Айрим ж ой ларда 
(Қўқонда) ш олидан икки м арта ҳосил олинган (эрта 
пишар «хонаки» нави). 
Ш олини ҳам буғдой сингари 
хирмон қилиб янчганлар, ғалвир билан то зал аб шоли- 
поясини ем-хаш акка, сомонини 
қурилиш га иш латган- 
лар. Шолини гуручга махсус сув ж увозлард а ва келида 
тозалаган лар.
М аҳаллий хўж али кларда қадимдан дуккакли экинлар 
ҳам муҳим аҳам иятга эга бўлган. Айниқса мош кенр 
тарқалган . Нўхот ва лобиё ҳам хал қ орасида севимли 
ҳисобланган. Бой хўж ал и кл ар да бир неча махсус дон 
ом борлари (ғаллахон а) м авж уд бўлган, кўпчилик деҳ- 
қонлар донни :лой 
шувоқли ўра қ а з и б , сақл аган л ар. 
Зараф ш он 
ўзбекларида 
2—2,5 м чуқурликда, 
конус 
ш аклида, туби сомон. билан ш уволган ва 1,5 м келади- 
ган ўрада сақланган. Уруғлик донлар аж рати б қоплар- 
га солиб қўйилган. Х оразм да донни анъанавий омбор- 
хоналардан таш қари та л а к (болахон а)д а сақл аган л ар. 
Сомон ва похол махсус сомонхонада тўпланган.
Ун тортиш табиий-географик ш ароитга қа р а б ф арқ- 
ланган. Ун сув сероб ж ойларда сув тегирмонида, За- 
рафш он қуйи оқими, Қ аш қад арё водийси ва Х оразм да 
ҳайвон кучи билан ҳ ар акатга келтирилган «харос» ёки 
«қаш -каш »да тортилган. И лгари қи ш лоқларда, айниқ- 
са ярим кўчманчи даш т ўзбекларида ва Х оразм да қўл 
тегирмони ва ёрғучоқлар ҳам кўп иш латилган.
Ш олини ҳам махсус сув билан ҳ ар ак атга келтири- 
ладиган 
обж увозда 
янчганлар. 
Х бразм да 
«дапма» 
(жувоз) ҳайвон кучида иш лаган. Б а р ч а деҳқон хўж а-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

л и к л ар и д а шоли ва бошқа донларни 
янчадиган сўқи 
(кели) бўлган.
Техник экинлардан пахта чигити, 
кунж ут, кандир, 
зиғир, м ахсарлар махсус мой ж увозларда янчилиб улар- 
д ан ёғ чиқарилган. Зиғир ва кандир п ояларидан арқон, 
қоп учун ип ўрилган-. Еғ иш лаб чиқариш да қовун уру- 
ғидан ҳам ф ойдаланилган, баъзан унга кунж ут ёки зи- 
ғир қўш илиб чиқарилган.
Д еҳқончиликда энг муҳим техник эки н лардан ҳисоб- 
л ан ган пахта ўзбек халқининг кейинги бир ярим аср- 
л и к тарихида алоҳида 
ўринни 
эгаллади . 
Ҳатто чор 
ҳокимиятининг ҳукмронлиги 
даврида 
экиш
қанча 
кенгаймасин унинг ягона 
ҳокимлиги 
ўрнатилм аган. 
XIX аср охирларида Туркистон ўлкасида суғорилади- 
ган барча майдоннинг 6,4 фоизига пахта экилган, хо- 
лос. Бухоро амирлигида 6,2 фоиз, Хива хонлигида 14,3 
ф оиз экин майдони пахта 
билан банд 
бўлган. Совет 
мустамлакачилиги ўрнатилгандан кейин аҳвол бутун- 
л а й ўзгариб, Узбекистонда пахта яккаҳоким лиги ю зага 
келди. О қибатда анъанавий зироатчилик хўж алиги бу- 
зилиб, ф ож иали аҳвол пайдо бўлди.
1917 йилгача бу ерда 
икки хил ч и ги т—• м аҳаллий 
«гўза» (ғўвача) ва «амиркони» н авлари экилган. М а- 
ҳаллий турлардан тўрт хили: Бухорои, Қўқон, Хива ва 
М ал л ағў за ўзбек хонликларининг асосан б арча ерла- 
рида экилган. Туркистон ўлкасида 
амиркони чигити 
м аҳаллий навларни сиқиб 
чиқарган. 
Амиркони ҳам
бир неча навларга 
бўлинган: кўкчигит, 
м аллачигит, 
қорачигит ва оқчигит. Янги хилдаги чигитларнинг пай- 
до бўлиши м аҳаллий деҳқончилик усулларига ҳам ай- 
рим янгиликлар киритган эди. Аммо меҳнат қуроллари
ўзгарм ай эски омоч, мола ва кетмон иш латилган. Я га- 
налаш , ўташ ва териш қўл меҳнати билан а м а л га оши- 
рилган. 
'
Деҳқон ҳосилнинг кўп қисмини ўз хўж алигида иш- 
л атган : пахтани қўл билан оддий дастгоҳ (чигирик)да 
тозалаб , чигитни ёғ ж увозда 
чиқариб, 
толасидан ип 
йигириб, бўз ва бош қа га зл ам а л ар тўқиш да ф ойдалан- 
. ган. Бир қисмини судхўр ва савдогарлар о р қ а л и , б а ъ за н
ўзи бозорга чиқарган.
Совет даврида м ам лакатнинг п ахта м устақиллигини 
таъм ин қилиш учун Узбекистонда бутун деҳқончиликда 
жиддий ўзгариш лар рўй берДи. Айниқса 
зироатчилик 
тузилм асида пахта як к а ҳокимлиги ўрнатилиб, бош қа
:ю5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

анъанавий экинлар сиқиб чиқарилди ёки ж у д а ҳам
кам айиб кетди. Колхоз-совхоз тузуми совет мустамла- 
качилигига ж уд а қўл келди, ўзбек деҳқони зам онавий 
агротехника ва м аш иналар сингари янги тузумнинг тил- 
сиз винтига айланди. Н ати ж ада асрлар давом ида кўп 
қиррали қиш лоқ хўж алиги ва унинг асосий қисми бўл- 
ган зироатчилик бир том онлама ривож лана бош лади. 
Сўзда маж муий хўж алик, ам ал д а 
пахта 
ҳокимлиги 
туфайли анъанавий деҳқончилик бузилди, экологик ва 
ижтимоий ж иҳатдан ф ож иали оқибатлар пайдо бўлди.
У збеклар энг қадимги 
д авр л ар дан
сабзавотчилик 
ва полиз экинларини парвариш қилиш га ў рган ган лар. 
Уларнинг миллий таом лари да полиз ва сабзавот маҳ- 
сулотлари алоҳида ўринни 
эгаллайди. 
Ш унинг учун 
ҳар бир деҳқон оиласининг том орқасида сабзи, пиёз, 
лавлаги, қалам пир, шолғом, турп каби полиз экинлари, 
айрим п ай каллард а қовун, тарвуз, қовоқ, торра (тар- 
нак) ва бодринг экилган. Асримиз 
бош ларидан кар- 
тош ка, карам , помидор, редиска, б ақлаж он каби лар кенг 
та р қ а л а бош лаган.
Утган асрда тадқиқотчилар ўзбек қовунларига юк- 
сак баҳо берганлар. Бобур асарлари га ва бош қа тари- 
хий м анбаларга 
қ ар аган да, ўрта аср лар д а 
Ф арғона, 
Бухоро ва Хоразм қовунлари бутун 
Ш арқда машҳур 
бўлган, ҳатто узоқ Б ағдо д га ж ўнатилган. Айниқса д а р ё
соҳилларида экилган қовунлар ширинлиги билан аж ра- 
либ турган. У збеклар қовуннинг айрим навларини ке- 
йинги ҳосилгача сақлай 
билганлар. 
Эрта чиқадиган 
ҳ андалакдан тортиб ёзги ва қишги қовун турлари гача 
ҳар жойда ўзига хос хусусиятлари ва ном лари билан 
аж рал и б турган. Бутун минтақада ва ундан чеккалар- 
гача Хоразм қовунлари (гурвак, гулаби, бечак, қари- 
қиз, ола қовун, бекзоти ва ҳ. к.) донг чиқарган. Ҳозир 
ҳам илгаригидек қовун-тарвузлар севимли полиз экин- 
ларидан ҳисобланади.
А нъанавий полиз экинларидан ҳособланган пиёз в а
сабзи ҳам анча меҳнат т а л а б қилади. Эрта 
баҳорда 
экиладиган 
бошпиёз 
ж уда кўп истеъмол 
қилйнади. 
М уш ак, мирзои номли сабзи навлари энг севимли в
а
кўп иш латилади. Сабзи-пиёзни экиш ва йиғиш қўл меҳ- 
нати билан ам алга оширилади.
Т ом орқаларда экиладиган сабзавотларнинг турлари 
ж уд а кўп. У лар ўзбек 'миллий таом ларининг ранг-ба- 
ранглиги ва кўп хиллиги туфайли янада бойиб, кўпайиб
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

~ бормоқда. Ш ивит, петрушка, кашнич, л авл аги , қал ам - 
пир ва бош қа полиз экинлари ҳар 
бир деҳқон хўж а- - 
лигида доимо м авж уд. Д еҳқонлар полиз экинларини йил 
бўйи сақл аш маҳоратини эгаллаган лар ва бир ф аслда 
бир неча ҳосил ола билганлар.
Боғдорчилик ва узумчилик ўзбекларнинг энг қади- 
мий касбларидан. Қ улай табиий иқлим ш ароити бу ер- 
да қадим дан ҳар хил мева ва узум навларини парва- 
риш қилиш га имкон яратган. Д еярли
ҳам м а қиш лоқ 
хўж алигида ўзининг боғ-роғи, узум-токи ёки бир неча 
мевали дарахти бўлган. Айрим ток ва мева д арахтла- 
ри ш аҳар аҳолиси ҳовлиларида ҳам парвариш қилин- 
ган. О датда боғ пахса ёки гуваладан девор қилиб ўрал- 
ган, девор бўйлаб тол-тераклар, тут ва ўрик д ар ахтл а- 
, ри экилган. Айрим ҳовлиларда боғ ичида ҳовуз бўлиб, 
унинг теварагида тол, гужум ёки сада д ар ах тл ар и экил- 
ган. Ж ази р а м а иссиқда дам олиш учун ҳовуз бўйида 
супа ҳам бўлган.
Б о ғл ар д а токлар алоҳида, мева д а р ах тл ар и алоҳи- 
д а экилган. Кўп хўж али кларда ер танқислйгидан да- 
рахтлар орасида беда ёки полиз экинлари ҳам ўстирил- 
ган. Ҳар бир ҳовлида ал батта гуллар (атиргул, райҳон, 
ўсма, хина ва ҳ. к.) парвариш қилинган. Тоғ этагидаги 
ва тоғли х ўж аликлар махсус ёнғоқ, бодом 
ва 
ўри к 
д арахтларини ўстирганлар.
У збекистондаги айрим боғдорчилик районлари их- 
тисослаш тирилган. М асалан , Ф арғона водийсида данак- 
ли мева д арахтлари, айниқса ўрик, анор, ш аф толи кўп- 
роқ маш ҳур, бу ерда кўрага ва кишмишнинг олий нав- 
лари тайёрланган. Зараф ш он ва Ф арғона водийларида 
махсус ўрикзорлар бўлган. Боғбонлар нок, о л м а ва узум- 
ни узоқ сақлаш маҳоратини билганлар. М арғилон, H ar 
манган ва А ндижонда шафтолининг ажойиб турл ари , Сур-. 
хондарё ва Қ увада анор етиштирилган. Бутун водийда 
м аҳаллий аҳоли тутни қуритиб, ба^ъзан ун қилиб, толқон 
ёки нон ш аклида истеъмол 
қилган, тут.ш ин н и си тай- 
ёрланган. Тут турларидан балхитут, беданатут, қоратут, 
шотут, хўросон тутлар кенг 
тар қал ган . О л м а ва нок 
унча кўп парвариш қилинм аган. Ҳ озиргача эн г машҳу- 
ри Х азорасп олмасидир. Нокнинг турлари кўпроқ: гу- 
лоби (илк нави ), ношвоти (кечки, қишга с а қ л а н а д и г а н ), 
алм урди дилфруз (м айда, ю мш оқ) ва ҳоказо. Кўп жой- 
л ард а анж ир ўстирилиб, у ҳам қишги ва ёзги н авл ар га 
эга (сариқ ва қ о р а ). Беҳи дарахтини кўп х ўж ал и кл ар
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

парвариш қилганлар. Севимли ва кенг тар қал ган мева- 
л ардан ж ийда д и ққатга сазовордир. Ёнғоқ ҳовли ларда 
ва тўқайзорларда ҳатто ёввойи ҳолда ўсиб келмоқда.
Узум энг қадимий ва кенг тар қал ган севимли озуқа- 
л ардан. Ф арғона тоғ тизм алари ва бош қа тоғли тум ан- 
л а р д а денгиз сатҳидан 1500 м баландликда ёввойи узум 
навларини ўстирцш мумкин. Пском водийси ва Чотқол 
тоғи оралиғида ёнғоқзорлар орасида ҳозиргача ёввойи 
ток навдаси д ар ах тл ар га 
чирмашиб 
ўсмоқда. Тўнта- 
риш дан илгари 30 д ан ортиқ узум навлари м аълум бўл- 
ган. Ш улардан энг эртаги серҳосил Чиллаки ва ширин 
чарос, қора ва оқ кишмиш, К аттақўрғон, ҳусайни, м ас- 
ка, ш акарак, султони каб и л ар машҳур бўлган. З а р а ф - 
шон водийсида узумнинг 
ш иралиги 
билан 
аж р а л и б
турган 24 т а нави м аълум . Б у ерда ток сўрисиз ерда 
ёйилиб экилган. Х оразм да сўрини тол навдасидан пеш- 
тоқ ш аклида кўтарганлар.
Узум маҳсулотининг кўп қисми янги мева вақтида 
истеъмол қилинган, ярм ига яқини кишмишга иш латил- 
ган, айрим навларидан (ҳусайни, буваки ва ҳ. к.) шин- 
ни тайёрланган. Ш иннидан эса сув бйлан аралаш тири- 
либ, бижғитилиб м усаллас ичимлиги тайёрланган ва кў- 
за л ар га солиниб зироварлар қўшиб 
сақланган. Икки 
ойдан кейин м усаллас аж ойиб ш аробга айланган. Ч ор 
ҳукумати давридан бош лаб ж уда кўп миқдорда узум 
м аҳсулотлари Россияга ж ўнатилган. Тўнтариш дан ав- 
вал Узбекистондан Россия в а Сибирга ҳар йили 30— 
35 минг пуд узум ва ярим миллион пудга яқин м айиз 
юборилган.
Узбекиетон Республикаси ҳозир ҳам ўзининг боғ- 
дорчилиги в а узум зорлари билан машҳур. 1924 йилда 
мевали дарахтли м айдонлар 13,6 минг га, у зу м зорлар 
билан 25,3 минг га ни эгал л аган бўлса, 1986 йилда ме- 
вали боғлар 208,3 минг га ва узум зорлар 130,6 минг га 
ҳудудга ж ойлаш ган эдй. Айрим вилоятлар мева етиш- 
тириш га 
ихтисослаш тирилган. 
М асалан, 
З араф ш он
водийси олий сифатли кишмйш тай ёрлаш да асосий б а за
ҳисобланади. Б у ерда ж ум ҳуриятдаги узум зорларнинг 
ярм идан кўпи 
ж ойлаш ган ва бутун 
тай ёрлан ади ган
кишмишнинг 1/3 қисми шу ерда етиштйрилади. Ф арғона 
водийси данакли меваларнинг бош мақони бўлиб, м аш ҳур 
қаҳ рабо рангли ўрик, кишмиш, анор ва ш афтолиси би- 
л ан танилган. Ж анубий У збекистонда анъанавий қим - 
м атли мева д арахтлари д ан анор, анж:ир, бодом, п и ста
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

б илан бирга янги цитрус экинлар ва хурмо етиштири- 
л ад и . Тошкент вилоятидаги боғларнинг 70 фоизи олма 
в а нок бил.ан банд. Яқин даврла:ргача Х оразм, Бухоро 
в а С урхондарё вилоятлари ўзининг аж ойиб боғ-роғлари 
б илан маш ҳур эди. П ахта яккаҳокимлиги сиёсати ту- 
ф айли анъанавий хўж алик соҳалари ўзгариб бу вилоят- 
л а р ўз м евазорларидан маҳрум бўлди. Эндиликда Уз- 
бекистон Республикаси м устақилликка эришиши билан 
аста-секин мазкур жиддий хатоЛар тузатила бошланди. 
П ах та яккаҳокимлигига барҳам
берилмоқда, деҳқон- 
чиликда анъанавий хўж аликлар тикланм оқда.
ЧОРВАЧИЛИК
У збеклар 
қадим 
д аврл ар дан
чорвачилик билан 
ш уғулланиб келганлар. Аммо ўтроқ аҳоли билан ярим 
ўтроқ аҳоли орасида турли хилдаги 
чорва хўж алиги 
м авж уд бўлган. И лгари кўчманчи бўлган қаб и л ал ар - 
дан М овароуннаҳр турклари, Д аш ти қипчоқдан келиб 
ж ойлаш ган кўчманчи ўзбеклар ярим ўтроқ ҳолда яш аб' 
чорвачилик билан ш уғулланганлар. Айниқса қўнғирот, 
лоқай , қарлуқ, турк каби йирик қаби лаларн и н г авлод- 
л а р и чорвадор ҳисобланганлар. Улар баҳорда қўйлар 
бол ал аган дан кейин подани 
тоғли 
ва ад и рлард аги
яйловларга ёки- даш т ўтлоқларига ҳай даб ч и ққан лар. 
О д атд а яйловларда аёлл ар ва ўсмирлар бўлган, эркак- 
л а р водийда деҳқончилик ишлари билан б ан д бўлиб, 
вақт-вақти билан яйловга чиқиб 
озиқ-овқат етказиб 
турганлар. У лар асосан яйлов чорвачилигида қўй-қў- 
зиларни боққанлар. Ярим ўтроқ ў збеклар қўйчиликка 
алоҳида меҳр қўйган ва бу узоқ тарихий а й ъ ан ага эга. 
Х ал қ орасида тар қ ал ган турли афсона в а ри воятлард а 
қўй ж аннатдан келтирилган, деб ҳикоя қилинади. Ҳо- 
зиргача чўпойлар ўзининг рисоласи ва пирига эга. У лар- 
нинг пири Чўпон ота ҳисобланйб, чўпон бўлиш худо- 
нинг м арҳамати, шунинг - учун у ж у д а ҳурм атли касб 
деб қаралган.
Узбек чорвачилигида қоракўлчиликка айниқса эъти- 
бор катта бўлган, дум бали Қўйлар ҳам. кўп боқилган. 
Қоракўл. қўйлари асосан текисликлардаги яй л овл ард а 
боқилган. Кузга яқйн ҳосил йиғилгандан кеййн пода- 
л а р яйловлардан қайтарилиб қиш лоқдаги м ахсус аж - 
ратилган қўтонларда сақлан ган . Улар қиш лоқ атрофи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

даги д а л а л а р д а боқилиб, кечалари қўтонларда тўплан- 
ган. Кейинги баҳорда 
қўй-қўзилар 
яна 
яй ловларга 
чиқарилган. Ундан олдин 
қўйларнинг биринчи м арта 
жунини қирқиш ган, кейин узоқ яйловларга кўчилган.
Қ ўйларнинг дум бали ҳисори насллари айниқса Ж а- 
нубий Узбекистонда ва Тожикистонда кўпроқ бўлган. 
Улар кўпроқ тоғли яйловларда кузнинг ўрталари гача 
боқилган, кейин водийга ҳ ай д аб келтирилиб, кузги жу- 
ни қирқиб ва қочириб 
бўлганча қиш лоқ атроф идаги 
ўтлоқларда ва оғилхоналарда боқилган.
Экстенсив хўж ал и к ш ароитида чорвачиликка эъти- 
бор зўр бўлган ва узоқ д авр тўпланган ам алий таж ри- 
бага таянган ҳолда авлоддан-авлодга етиб келган. Эл- 
д а машҳур чўпонлар авлоди м авж уд бўлган. Д а м б а ғ а л
оилалар одатда 10— 15 хўж аликка бирикиб атоқли чў- 
понлардан ёллаб тайинланган ва у л ар га ёрдам чи си- 
ф атида икки-уч ўғил бола аж ратилган. Чўпон меҳнати 
учун ш артнома асосида қўй, натура м аҳсулот ёки пул 
билан ҳисоблаш ган.
Қўйчилик асосан сотишга м ўлж алланган. Д а ш т рай- 
онларда қоракўлчи лик ривож ланган ва бозорга чиқа- 
рилган. Қ оракўл териларини илгари махсус савдогар- 
л а р ўз вакиллари орқали териб олганлар, б ар р а гўшти 
ш аҳар (қишлоқ) 
бозорларига чиқарилган. 
Қ оракўл 
гўштлари ж у д а ширин бўлганлиги учун у лар ти ри к ҳол- 
д а ш аҳардаги қассобларга келтириб сотилган. М ахсус 
молфуруш лар, м олж аллоблар 
аср бош ларида, 
м арт 
ойларида, м асалан, Бухоро амирлигидан м инглаб қўй- 
ларни пода-пода қилиб Зараф ш он водийсига ҳай д аб
келтирганлар. У ларнинг жунини қирқиб б а ъ за н ша- 
ҳардаги ўзбекларга оғилхонада боқишга ёки махсус 
чўпонларни ёллаб топш ирганлар. 
П одаларн и Зар аф - 
шон ва Туркистон тоғ тизм аларидаги ёзги яй ловлард а 
боқиб август ойидан ш аҳар бозорига чи қара бош ла- 
ганлар. Ф арғона водийсидаги молфуруш лар Қирғизис- 
тон тоғларидаги қўйчилардан кўплаб пода сотиб олиб 
ўзларига боқтирганлар, қиш да водийга ҳ ай д аб келиб 
пуллаганлар. Қ атта бойлар ҳам молфуруш лик қилган- 
лар.
Қўй жуни ҳам бозорга чиқарилган. У ндан айрйм 
хўж аликларда кигиз, палас, гилам, қоп ва хурж ўн иш- 
л а б чиқарилган ва қисм ан савдо қилинган. Қўй тери- 
сидан пўстин ва телпак, шунингдек тўш ам а, меш , саноч 
ва бошқа уй-рўзғор буюмлари ясалган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К ўпчилик ўзбеклар эчки гўштини «совуқлик» деб 
истеъм ол қилганлар. Унинг ж унидан х ўж али кда 'зарўр 
арқон в а ип эш илган, терисидан пойабзал тикилган, меш 
ҳ ам д а саноч иш лаб чиқилган. Қейинги й и ллард а ан- 
гор эчкиларини парвариш қилиш 
Ф арғона водийсида 
а в ж олади. Бундай эчкиларнинг ж уни юқори сифатли 
бўлиб, у л ар д ан ажойиб гиламлар ва тивит рўм оллар 
тўқилган.
Д еҳқончиликда йирик шохли м оллардан энг зарур 
иш кучи сифатида ҳўкизларни алоҳида п арвариш қил- 
ган л ар . Қўйчиликдагидек, йирик шохли 
м оллар ҳам 
махсус ўтроқ деҳқоиларга харид қилинган. Х оразм да 
асосан мол гўштини, Ф арғона ва Зараф ш он водийла- 
рида кўпроқ қўй гўштини 
истеъмол 
қи лган лар. Тўй- 
м аъ р а к а л а р д а бузоқ ва ғунаж инлар сўйилган.
Узбекистонда қадимги давр л ар дан йилқичилик ҳам
ан ча ривож ланган. Афсонавий 
отлар х ал қ ижодида, 
достон в а ривоятларда, ш оирлар в а бахш и лар тилида 
куйланган. О тлар миниш, а р авага қўшиш ҳ ам д а юк 
таш иш учун парвариш қилинган. У збекларда кўчманчи 
эл атл ар д аги д ек йилқилар уюри, яъни биялар тўдаси бўл* 
м аган, аммо юқори сифатли от н авларига қизиқиш зўр 
бўлган. Ҳозиргача сақланиб келган афсонавий отлар 
н а ф а қ а т ривоятларда, топонимик (м асалан, Х азорасп) 
ва 
диний эътиқодларда 
(тотемистик тасавву рлард а) 
ҳам намоён бўлган. Ш арқий Б ухородаги айрим қаби- 
л а л а р д а (лоқай, м арка ва ҳ. к.) уюрли отл ар сақлан- 
ган. Кўпинча отлар С ам арқанд, Ф арғона, Қ ўқонда ва 
қўш ни ў л к ал ар д а сотилган. М аҳаллий аҳоли; айниқса 
қорабайир, лоқай каби навларни парвариш қилган.
Д аш т ва саҳро зонасида яшовчи ўзбеклар туячилик 
б и л ан ш уғулланганлар. Б у соҳа 
айниқса Б ухоро ва 
Қ аш қад ар ё 
вилоятларида яшовчи ; аҳолига м аълум. 
Т уял ар д ан асосан ю к таш иш да, б а ъ за н х ў ж ал и к иш ла- 
рида, кўпроқ карвон савдосида ф ойдаланйлган. Т уялар 
о д а тд а даш тда чўпонсиз боқилган, унча парвариш та- 
л а б қилйнмайдиган мол. У ндан туя эгаси ж ун , сут ва 
гўшт олган. Узбекистоннйнг ж анубида асосан бир ўр- 
качли, шимолий районларида 
эса икки ўркачли нор 
туялар парвариш қилинган.
Утроқ зироатчилик билан ш уғулланувчи ўзб екл ар д а 
чорвачилик унча ривож ланм аган, чунки суғорм а ер тан- 
қислигидан х аш ак етм аган. М аҳаллий д еҳқонлар оз 
сонли сигир, эчки ва қўйни сут-қатиқ ва гўшт учун, от
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ва эш акни миниш, ва ю к таиш ш учун парвариш қил- 
ганлар. О т-арава ва 
ҳўқизлар 
кўпроқ 
бой-бақувват 
о и лалард а бўлган. Ишчи ҳайвонлар ҳам асосан бой- 
л арда бўлиб к ам б ағал д е ҳ қ о н л а р . у л ардан корандага 
олиб иш латганлар. Утроқ аҳоли ўз м оллари ва қўй- 
эчкиларини ж ам о а бўлиб махсус ёлланган чўпонларга 
боқтирган ёки оғилхонада сақл аб боққанлар. К ам бағал. 
оилаларда миниш, ю к таш иш ва бошқа х ў ж ал и к иш ла- 
рида эш ак ёки хачирдан фойдаланилган.
П аррандачилик ўзбекларда кен г. тар қал м аган . Аммо 
кўп ои лаларда у лар гўшт ва тухум учун сақлан ган . Ай- 
ниқса Х оразм да товуқ гўш тидан турли таом л ар тайёр- 
ланган. 
Товуқ гўштли, 
сарёғда 
пиш ирилган палов 
тансиқ таом лардан ҳисобланган. 
■
,
Ҳозирги д авр д а анъанавий чррва хўж али клари ж а- 
моа ва д а в л а т х ў ж ал и кл ар и да бириктйрилган ва зам о- 
навий техника ва ем -хаш ак билан таъм инланган. Я кка 
х ўж аликларда қўй-эчки, парранда ва мол парвариш қи- 
линади. Ш аҳ ард а ем-хаш ак етмаслигидан чорва ф а қ а т
айрим х ўж аликларда, шахсий ҳовлиларда м авж уд. Ай- 
ниқса тоғ этаги ва даш т тум анларидаги йирик ж ам оа 
хўж аликларида ч о р в а д о р л и к . муҳим . соҳа ҳисобланади 
ва унга эътибор ҳам катта. П ахтакор ту м ан л ард а ҳам
чорвачиликка имконияти борича эътибрр бериш т а л а б
этилади,
Бухрро, С ам арқанд, Сурхондарё ва Х оразм вилоят- 
ларида қоракўлчилик анча ривож ланган. Б у ерда мах- 
сус ж ам оа хўж аликлари м авж уд. Ф арғона вилоятида- 
ги баъзи ж ам о а хўж аликлари да чорвачилик анъан а- 
лари сақланган. У лар қўшни ..Қирғизистон, Қозоғистон 
ва Тожикистон яйловларидан ҳам ф ой даланадилар. Эн- 
кичилик бўтун вилО ятларда тарқалган . Ф арғона водий- 
сидаги ж ам оа хўж аликлари да 
урчитиш йўли билан 
ангор ва м аҳаллий эчкилардан янги зотлар етишти- 
рилгаи.
Утроқ деҳқон хўж аликлари да анъанавий пиллачи- 
лик ривож ланган. И лгари пилла етказиш ёрдам чи хў- 
ж ал и к соҳаси ҳисобланиб, унда ф ақат хотинлар банд 
бўлган. Ҳатто ипак уруғи (қурти)ни аёллар қўлтиғида 
халтачад а сақл аб парвариш қилган. П и лла етказади ган
хоналар ж иҳозланм аган. Зарур иссиқлик ва ҳаво етиш- 
маган. О қибатда ипак қурти яхши парвариш қилинм аган- 
лигидан пилла ўз вақтида пишиб етилмаган. в а сифати 
паст бўлган. И п ак қурти уруғини олиш корхоналари
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кам м аҳсулот берган. Уруғ етмаслигидан уни И тали я 
ва Т уркиядан юқори, нархда сотиб олиш га м аж бур 
бўлганлар. 
-
- 
Ҳоэир ж ам о а хўж аликларида' ипакчилик зам онавий 
агротехникага асосланган. Кўпчилиги катта д аром ад- 
ли х ўж ал и к соҳасига айланган. Б у ишда ҳозир ҳам
аёлл ар асосий ролни ўйнайдилар. Э ркаклар и ш х о н а .в а
тахтасупаларн и тайёрлайдилар, озуқа (япроқ) етка- 
зиб берадилар. И пак қурти тайёрлайдиган махсус кор- 
хоналар в а илмий-тадқиқот таш килотлари м авж уд. Ж а - 
моа хўж ал и кл ари да ипакчилик учун махсус- рўзғо р л ар
етиш тирилган.
Ш ундай қилиб, ўзбек деҳқончилиги узоқ тарихий 
таж р и б ага эга бўлиб, ўзининг анъанавий соҳаларини 
сақлабгина қолмай, балки янги замонавий агротехника 
ва фан ю туқларига таяниб юқори д а р а ж а га кўтарилган. 
Қиш лоқ хўж алиги кўпгина қийиичиликларни бош дан 
кечириб, ўзбек халқининг табиий истеъдоди, меҳнат- 
севарлиги ва шижоатлилиги туфайли анча ривожл.анган 
ж ам оа хўж аликларини ю зага келтирди.
Зирратчиликда ва қиш лоқ хўжалигинйнг бош қа со- 
ҳал ари д а замонавий агротехника, ирригация иншоот- 
лари, илм-ф ан ю туқларидан сам ар али ф ойдаланиш на- 
тиж асида Ўзбекистон Республикаси илғор агросан оат 
м ам л акатл ар и д ан бирига айланди. Қиш лоқ аҳолисипинг 
турмуш тар зи ва м аданияти, ижтймоий ш ароити анча 
яхш иланди. М амлакатим изнинг м устақилликка эриши- 
ши, ўзбек деҳқонларининг ў з ерига ўзи хўж айин бўли- 
ши уларнинг моддий ва маданий турмушининг ян а ҳ ам
ю қсалиш ига замин яратиб берди.
ҲУНАРМАНДЧИЛИК ВА УЙ-РУЗҒОР КАСБЛАРИ
Узбекистонда 
ўтказилган археологик 
тад қи қо тл ар
бу ерда иккй минг йиллар м уқаддам кенг ривож лан- 
ган ҳунармандчилик м авж у д эканлигини исботлади. Б у
д а в р д а синфий ж ам и ятл ар пайдо бўлиб, йирик м еҳнат 
тақсимоти негизида ҳунармандчилик м устақил соҳа бў- 
либ аж р ал и б чиққан. О қибатда ш аҳарларнинг ўсиши, 
савдо-сотиқнинг ривонсланиши рўй беради. Бутун мин- 
т а қ а д а йирик ш аҳ арлар н аф ақ ат иқтисодий в а иж ти- 
моий, балки сиёсий в а маданий м .арказларга а й л ан а 
бош лаган.
Айниқса 
IX—X II аср лар д а 
ҳунармандчилик кенг
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м иқёсда ривож ланиб, 
Урта Оснёнинг, 
шу ж ум ладан
ўзбек элининг ҳам чет эл лар билан иқтисодий-маданий 
алоқалари а вж олади. М аҳаллий ҳунармандчилик хал қ 
хўж алигига зарур м аҳсулотлар иш лаб чиқариб техний 
ва бадиий ж иҳатдан ю ксак д а р а ж а г а кўтарилади. Уз- 
б ек
хонликлари д авр и д а п ой тахтларда 
зодагонлар, 
бой-тўралар ва ҳокимлар эҳтиёж ларини қондирадиган 
ҳаш ам атли бинолар, турли зебу-зийнатлар яратадиган 
касб-ҳунарлар анча ривож ланади. Ш аҳар ва қиш лоқ 
аҳолисига зару р маҳсулотлар етказиб берадиган ҳар 
хил ҳунармандчилик соҳалари пайдо бўлади.
О датда ҳунармандчиликнинг энг кам ида 32 хили 
м авж уд бўлган аҳоли яш айдиган 
ж ойга ш аҳар деб 
ном берилган. 1897 йили бйринчи аҳоли чрўйхати вақ- 
тида қатта ш аҳар лар д а аҳолининг кўпчилик қисми (ҳу- 
нарм андлар ҳисобланган. М асалан, Н ам ан ган аҳоли- 
сининг 64 фоизи, Қўқоннинг — 52 фоизи, Ч устн и н г—54 
фоизи, М арғилон нинг—50 фойзи, Андижоннинг —45 фо- 
изи, Тош кент ва С ам арқан д аҳолисининг 29 фоизи мус- 
тақил 
касб-ҳунар эгаси ҳисобланган 
х ў ж али клардан
иборат бўлган. Иккинчи катта ижтимоий таб ақан и ай- 
рим м аҳ ал л а савдо р асталари д а ж ойлаш ган савдогар- 
лар ва д ал л о л л ар таш кил қилган.
Ш уни алоҳида қайд қилиш лозимки, ўтмиш да ўтроқ 
ўзбеклар н а ф а қ а т қўшни кўчманчи эл атл ар маҳсуло- 
тини истеъмол (харйд) қилувчилар, 
балки улар учун 
зарур ҳунарм андчилик маҳсулотларини етказиб берув- 
чилар сиф атида ҳам намоён бўлган. Ш унинг учун ма- 
ҳаллий усталар кўплаб тери ва жундан, ёғоч в а м еталл- 
дан, пахта в а ипакдан турли буюмлар, кийим-кечакларни 
иш лаб чиқиб 
бозорларда 
сотганлар. 
У рта аср ҳу- 
нармандларининг яна бир хусўсияти (айрим одатлари 
бизгача етиб келган) уларнинг м уайян ижтимоий таш - 
килотларга эга бўлишида эди. Б у ўзига хос ж ам оачи- 
л и к ан ъ ан ал ар и га таянган махсус ую ш м аларга бири- 
кйш эди. Асли мазкур ую ш м алар ҳунарм андчилик тех- 
никаси ва иш лаб чиқариш характери билан боғлиқ ва 
ўз ҳам касблари манфаатини қўрйқлаш м ақсади да таш - 
кил топган таш килотлардир.
У збек 
хунармандчилйгининг 
яна 
бир хусусияти 
унинг кўп соҳаларининг бевосита уй-рўзғор хўж алиги 
билан боғлйқлиги эди. Кўп ҳунарм андлар асосий кас- 
бйдан таш қари айниқса қиш лоқ ш ароитида (баъ зан
ш аҳарда ҳам ) дехқончилик, боғдорчилик ва сабзавот-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

чилик б илан ҳам ш уғулланиб келган лар. Уларнинг кўп- 
чилик қисми ўз маҳсулотларини яқин бозорга чртқариб- 
гина қолм ай, иш лаб чиқилган маҳсулотига қ а р а б на- 
тура билан ҳам ҳақ олганлар (ғал л а ёки мол б и л а н ). 
Б ундай ҳ ол ат қиш лоқ жамоачйлиги ан ъан ал ари билан 
боғлиқ бўлиб, д аставвал ҳам қиш лоқлар эҳтиёж ларига 
бўйсунган. Уй ҳунармандчилигида ип йигириш, тўқиш, 
кигиз босиш каби касблар билан ш уғулланилган. Тў- 
қим ачилйкда гилам ва палос биринчи га л д а турар эди.
Ҳ унарм анчилик равнақи иш лаб 
чиқарувчи кучлар 
в а товар-пул м уносабатларининг 
ривож ига, 
н атурал 
рентанинг пул билан алмаш инувига боғлиқ. Янги давр- 
д а м азкур ж араённинг рўй бериши Туркистон ўлкаси- 
д а ш аҳар ва қиш лоқларда бозорларнинг кўпайиши- 
д а, таш қи савдонинг кучайиш ида ўз ифодасини топган. 
Х онликлардан моллар карвонлар орқали Россия, Эрон, 
Ҳиндистон, Хитой ва Афғонистонга ж ўнатилган. М а- 
салан, баҳор келиши билан ҳар йили Х оразм воҳаси- 
д ан икки мингга яқин туядан иборат карвон лар саф ар- 
га чйққан. Россия билан алоқа қилаётган савдогарларни 
Х оразм да қалачи, 
Бухоро, 
Афғонистон ва Эрон би- 
л ан савдо қи^увчиларни бухорочи деб атаганлар.
Иш қўролларининг оддийлиги, техникавий ж иҳат- 
д ан қолоқлигига қарам ай ўзбек ҳунармандчилигининг 
кўп соҳалари ниҳоятда ю ксак сан ъ ат нам уналари. ярат- 
ган аж ойиб амалий касб-ҳунар сиф атида танилган. Ш уб- 
ҳасиз, ҳар бир соҳа ўзининг тар ақ қ и ёт д ар аж аси , на- 
турал хўж ал и к ёки бозор билан боғлиқлиги, таш килий 
томондан в а ҳаж м и ж иҳатдан ўзаро ф а р қ қилган.
Ҳунармандчиликнинг қадимий д авр л ар д ан энг кенг 
тар қ ал ган соҳаси темирчилик ҳисобланган. Б у соҳанинг 
ривож и д аставвал м аҳаллий хом аш ёга боғлиқ бўлган. 
Узбекистон ўзининг ер қази л м а бойликлари, 
олтин, 
кумуш, мис, темир кабилар билан илгари дан маш ҳур. 
1913 йилда м аҳ а л л и й . ҳунарм андлар 72 фоиз м еталл
бую млар иш лаб чиқарганлар. М еталл иш лаб чиқариш
19 та касбга бўлинган.
Р ивож ланган соҳалардан бири м еталл қуйиш билан 
боғлиқ бўлиб, уни кўп ж о й л ар д а дегрезлй к (яъни «қо- 
зон қуйиш ») ёки қозончи, Х оразм ва Б ухорода «позачи» 
ёки «позагар» (омоч тиши қуювчи) деб н ом лаганлар. 
Д егрез одатда ҳар хил ҳаж м даги қозон, п о за (ти ш ), 
чой идиш, обдаста, аспак, шамдон, м анқалдон, қора- 
чироқ, ар а в а ғилдирагйга такчуён ёки ҳ а л қ а , ж увоз
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

*бошмоғи в а ҳоказо иш лаб чиқарган. Б а ъ за н бую ртма 
елим идиш, қандил, келича, нос сўқи ва бош қа буюм- 
л а р ' ҳам қўйилган. Бухоро . ва 
С ам арқан дда илгари 
(рехтагар 
(пгожикча 
^рехтан— қуймоқ) 
ж ез билан 
чўяндан за м б а р а к (тўп) ва ўқи, қурол-аслаҳа в а рош - 
қ а уй-рўзғор бую мларини 
ясаган. 
Айрим ж о й л ар д а 
дегрезлар чўяндан қуйиладиган маҳсулотига қ а р а б чўян- 
гар деб ҳам номланган.
Чўян 
қуйиш махсус лойдан 
қурилган 
босқонли 
ўчоқ (Ф арғонада в а Тош кентда «ёндўкон», Б ухорода 
«кўра», Х оразм да «дастгоҳ») л арда эритилиб, қум дан 
ясалган асбоб ва идиш ларнинг ҳар хил қо л и п л арда за- 
рур маҳсулотлар қуйилган. . 
.
Чўян қуядиган 
асбоблардан Ф арғона 
д егрезл ари
қолипларни ясайдиган чорчўп, чарх ва белкурак, ис- 
канж а, лавгир, латтош ёки товонча, сихча, т а г а н а к (те- 
вонак), тарнов (ш овва), чаноқ ва чанағам бир, чўмич, 
энтахта, чироғ ва ҳоказаларн и иш латадилар. ,
XIX аср ўрталаригача дегрезчилар хом ашёни м аҳал- 
лий конлардан олган, кейинчалик рус •м устамлакачили- 
ги даврида Россиядан келтирилган тем ир-терсаклардан 
ф ойдаланилган. М анбалариинг хабар 
бериш ича асри- 
миз бош ларида Оренбург ва Троицк орқали У рта Осиё- 
га ю злаб тонна пуд чўян буЮмлар ж ўнатилган, сўнгра 
сингандан кейин улар эритилиб м аҳаллий м аҳсулотлар 
қуйилган. Д егрезли к маҳсулотларининг 80—85 фоизи- 
ни омоч тиши (поза) таш кил қилган. Қ олган и дан ҳар 
хил уй-рўзғор буюмлари, буюртма бёзаклар, қурол-ас- 
лаҳ ал ар , там ғал ар қўййлган, Ф арғонада м илтиқ ҳам 
иш лаб чиқарилган.
Умуман м еталл буюмлар 
иш лаб чиқариш ҳунар- 
мандчилиги асосан тўртта йирик соҳага бўлинган: те- 
мирчилик, заргарлик. м искарлик ва тунукасозлик. Шу- 
лар д ан энг қадимийси ва барча м еталл и ш л аё чиқариш
соҳаларига зар ур қурол ва даетгоҳлар, х а л қ хўж али- 
ги, айниқса деҳқончилик қуроллари, уй-рўзғор бую млари 
етказиб бериб турган соҳа темирчиликдир.
XIX аср 
охирлари —XX аср 
бош ларида ў зб ек те- 
мирчилиги ш унчалик ривож ланганки, унинг и чида меҳ- 
нат тақсимоти асосида мустақил соҳалар ю зага келган. 
М асалан, уй-рўзғор буюми ва эркак сарпаси тарки би
ҳисобланган ўзбек пичоғини махсус пичоқчилар, қулф - 
калигни қулфчи ёки қулф гарлар, игна-бигизни' игначи 
ёки игнасозлар, ҳар хил асбоб ва бую мларни чилан-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rap , анж ом асоз, михгар, наълчи, тақачи каби темирчи 
усталар ясаганлар. Темирчи йигирмага яқин хи л д агв 
кетмон, турли хилдаги бел, болта, теш а, ўроқ, болға 
кабиларни иш лаб чиқарган. М аҳаллий тем ирчилар п ар - 
ма асбобларидан 40 га яқин турларини билганлар. Бу- 
хорода 32 хйлдаги темир м аҳсулотлари иш лаб ч и қара- 
диган соҳа м аълум бўлган.
-Темирчилик соҳасидаги меҳнат тақсим отидан таш - 
қари айрим тум анларнинг м уайян темир м аҳсулотлари 
иш лаб чиқариш бўйича донғи чиққан. М асалан, ўзб ек- 
лар орасида кенг тарқалган бадиий қилиб ясалган пи- 
чоқларни иш лаб чиқариш да айниқса Андижон, Чуст,. 
Н ам анган, Хива, Бухоро ва Қарш и у стал ар и ўз маҳо* 
рати билан танилган.
Д егрезчи ва заргардан таш қари барча темирчи ус- 
таларнинг иш лаб чиқариш қуроллари асосан бир хил 
бўлған, аммо улар ҳаж м и в а айрим хусусиятлари .би- 
л ан ф ар қ лан ган . Темирчи дўконида энг зарур асбоб- 
л ар д ан турли ҳаж м даги сандон 
(сан д ал ), босқонли 
ўчоқ (ёки к ў р а ), с у п а , (даской ), катта-кичик б о л ғал ар , 
бир неча ж у ф т омбир ва қисқичлар, эгов, зерча, қ а л а м , 
сумба, дам , оташ курак, қайроқли чарх ва бош қа ас- 
боб-ускуналар м авж уд. Сандондан бош қасини м аҳ ал - 
лий усталарнинг ўзлари ясаганлар.
Темирчи, пичоқчи, тунукачиларнинг дўконлари одат- 
д а бозорда махсус р астал ар д а ёки 
уйида бўлиб, иш
жойи учун (бозорда) улар ҳ ақ тўлаган . Б а ъ зи бую рт- 
ма иш ларни буюртмачининг уйига бориб б аж ари ш ган . 
Қ иш лоқларда иш ҳақи натура (ғал л а) билан (ҳосил. 
йиғилгандан кейин) олинган. 
'
М искарлик ҳам ж уда кенг тар қ а л га н . М асалан , ас- 
римиз бош ларида Бухорода 400 га яқин, Х ивада 200 
д ан ортиқ мисқар бўлган. Айрим у стал ар зўр м аҳорат 
билан бадиий буюмлар ясаган лар. А йниқса Б ухоро, Ф ар - 
ғона ва Хива м искарлари машҳур бўлганлар. У лар ҳар 
хил ичимликлар учун идиш лар (пиёла, қоса, чой идиш, 
чойнак), овқат ва сут идиш лари (мис л аған , мис товоқ, 
мис баркаш , лаъли, мис кўза, хумча, қум ғон, сотил, оф- 
тоба, обдаста, тос, лаган, солобча, чйлопчин, кош кул), 
ҳар хил қутича ва сандиқча, носвой идиш в а ҳоказо- 
иш лаб чиқарганлар. Кўп бую м ларга бўрттирилган ёки 
ўйма н ақш лар берилган. Россия 
хонликларни босиб 
олгандан сўнг м аҳаллий м искарлар ў зи га хос сам овар 
иш лаб чиқара бош лаганлар.
11