Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

Абдулғози.
Шажарайи турк. Тошкент. «Чўлпон», 1992. 
15—т18-бетлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

муайян диний тасаввурлар бириктириб турган. Ибти- 
доий динларда, ю қорида қай д қилинганидек, тотемистик 
тасаевурларнинг этноним в а этнотопонимларда сақла- 
ниб ҳозирги ўрта 
бсиёликларнинг 
этник тузилиш ида 
умумийликни ифодаловчи д али л л ар муҳим 
аҳамият- 
га эга. М асалан, эчкининг этноним сиф атида қаб и л а- 
л ар номида такасерка, бўрининг қурт, м ўж ак каби то- 
тем ҳисобланган ҳайвонларнннг номлари У рта Осиё в а
Қозоғистон халқларинйнг этник тузилиш ида учраш и, 
уларнинг н а ф а қ а т диний эътиқодлари. балки келиб чи- 
циши
умумий илдизга эга эканлигидан д а л о л а т беради. 
И лк диний ш акллардан анимистик ва сеҳргарлик та- 
саввурлар, ш аманизм ва фетишизм қолдиқлари минта- 
•қада ҳозиргача ўчрайди. Б у ҳолат ўрта осиёликлар- 
нинг 
этйик илдизигина эмас, 
балки м аънавияти в а
руҳияти ҳам бир зам инда эканлигини тасдиқлайди.
Бутун Урта Осиёда синфий ж ам и ятлар пайдо бўл- 
гандан кейин турли диний ақи далар, топинишлар ю зага 
келади. Ш улардан энг кенг тарқалган ва д а в л а т дини 
дар аж аси га кўтарилгани зардуш тийлик (унинғ асосчиси 
Заратуш тра) барча эл атл ар орасида ҳурматлиси ҳисоб- 
ланган. Б у динни баъзан эзгу худо А хурам азда номи 
билан м аздаизм ёки унинг асосчиси юнонча Зо роастр 
йсми билан зороастризм деб атайдилар. Э згулик худоси 
билан бирга зардуш тийликда унга рақиб ҳнсоблангак 
Анхра-М айню (Ариман) худоси м авж уд "бўлиб, бу икки 
нарвардигор орасидаги зиддият ва кураш асли эзгулик 
ва ёвузлик орасидаги қарама-қарш иликни, унинг рам зи
сифатида кўчманчи қ аб и л ал ар ва ўтроқ аҳоли орасида- 
ги рақобатни ифодалайди. Б ар ч а этнослар орасида кен г 
тар қал ган табиатнииг туғилиб тирилишини иф одаловчи 
ўсимликлар худоси Сиёвуш, ҳосилдорлик м аъбудаси 
Анахита в а Қуёш худоси М итра турли эл атл арн и маф- 
куравий ж иҳатдан 
яқинлаш тирйб 
Ҳамда бириктириб 
турган. Урта Осиёнинг ж анубий вилоятларида б уддага 
сиғинганлар, айрим эл атл ар юнон худолари (Зевс, По- 
сейдон, Аполлон, Артемида, Геракл, Дионис) га и б о д аг 
қилганлар. Аммо бу м аъбудалар таш қи кўриниш да м а- 
ҳаллий худолар образида намоён бўлган.
. Икки ярим минг йил муқадДам яратилган зардуш - 
тийларнинг м уқаддас китоби «Авеста»даги аф сонавин 
о бразлар (аж дарҳо, дев, яъ ж у ж -м аъ ж уж в а ҳ о к а зо ), ни- 
коҳ ва бошқа маросим ва урф -одат элем ентлари, анимис- 
тик тасаввурлар, одоб-икром ва умуминсоний қ а д р и я тл а р -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нинг ж у д а кўп ф ази латлари ҳозиргача У рта ,Осиё халқ- 
лари, ж ум лад ан ўзбекларнинг миллий о д атл ар и ва ха- 
рактери сифатида сақланиб келиши бизнинг ҳаётим изда 
диннинг н ақадар муҳим 
эканлигини 
тасаввур қилиш 
қийин эмас. 
.
Ш уни алоҳида қайд қилиш лозимки, х ал қ иж оди на- 
м уналари ҳам узоқ аж додларим из орасида ж у д а кенг 
ҳудудга тарқал ган . Энг қадим ий аж додларим из — сак- 
м ассагет-скиф -сарм ат олами билан боғлиқ фольклор 
асар л ар и мазмунан ва айрим образлари билан ўзбек, 
туркман, қозоқ, қорақал п о қ ва бошқа турк халқлари^ 
нинг оғзаки ижодида («Қ ирқ қиз», «Д ада-К ўркут» қис-t 
саси, «Алпомиш», «Гўрўғли» цикли, Н асриддин, А лдар 
кўса, норт ва бошқа достону эр такл ар д а) тасвирланган. 
У лардаги айрим образ ва воқеаларнинг Орол ва Кас- 
пийбўйи, Д аш ти қипчоқ, Қорақум , О лд Осиё ҳам д а Ши- 
молий Кавказнинг воҳалари в а бепоён даш ти-биёбон- 
л ар и д а яш аган турли элатларн и н г ривоятлари в а дос- 
тонлари билан боғлиқлиги тасодифан эмас.
Д ем ак, ўзбек, туркман, қозоқ, қорақалп оқ в а бош қэ 
ўр та осиёлик халқларнинг кел.иб чиқиши ва этник тари- 
хига м интақадаги қадимий м ураккаб этник ж араён н и
аниқ тасаввур қилмагуйча объектив баҳо бериш ниҳоят- 
д а қийин. Бизнинг турли ирқ ,ва диндаги ҳар хил элат- 
ларнинг қурам асйдан таш кил топган аж додларим из энг 
қадимий д аврлардан ёзувли ю ксак м аданият яратган- 
л а р . У лар минг ййллаб ўзаро яқин иқтис»дйй, м аданий 
в а маиший алоқада бўлиб асосан аҳил яш аб кел ган лар.
Узбек элатининг ш аклланиш и 
эрам издан 
аввалги
I минг йилликнинг ў ртал ар и д ан
бош лаб 
бутун антик 
д авр давом ида этник илдизи, хўж алик-м аданий в а тур- 
муш тарзи • бир зам индаги ҳозирги У збекистон 
ҳуду-
дида 
яш аган 
м аҳаллий 
европеоид 
аҳоли 
билан, 
аста-секин ш арқдан монголоид ирқий элем ентларнинг 
тарқалиш и натиж асида ю зага келган 
этник ж а р а ён
билан бевосита боғлиқ 
бўлган. Б у ҳудуд эрам изнинг 
V асридан бош лаб хуннлар билан сак-м ассагетлар ара- 
лаш м асидан таш кил топган' Э ф талитлар 
д авл ати га 
кирган. Б у д авл ат сиёсий ж иҳатдан кўпгйна х ал қ ва элат- 
ларни, тўрли ижтимоий-иқтисодий тузум, Дин ва ибодат- 
ларни бириктирган. Кёйинги асрда Ғарбий т ў р к ҳоқон- 
лиги ҳукмронлиги А м ударё соҳилларигача етиб М ова- 
роуннаҳр ва Ф арғона водийсига ш им оли-ш арқдан турк 
қаб и л ал ар и янги оқимининг кўплаб ж а д а л кўчиб кели-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шига сабаб бўлган. 
М уҳам м ад 
Н арш ахийнинг х аб ар
беришича, ўш а д а в р л а р д а Зараф ш он водийсига Туркис- 
тон ўлкасидан ж у д а кўп одам лар кўчиб келиб, серунум 
ва серсув ўрмонли ерларни эгалл аган л ар , ул ар д а стл аб
ўтов ва чодирларда яш аган лар, кейинчалик келгинди 
к-ўчманчилар ўтроқ ҳолда ҳовлилар қуриб истиқомат 
қила бош лаганлар.
Тарихий ҳ у ж ж атл ар га 
қ ар аган да, 
Урта Осиёнинғ 
ғарбий ва ж анубий районларида туркий аҳолининг жид- 
дий кўпайиши Қ орахонийлар ва С алж уқийлар давл ат- 
ларининг (X—XI аср лар ) ҳукмронлиги 
билан 
боғлйқ 
эди. Ундан олдинроқ туркий тиллар Ф арғона ва Чоч 
вилоятларида, Зараф ш он ва Қ аш қад арё водийларида 
м аҳаллий тилларни сиқиб чиқарган ва ҳукмрон бўла 
бош лаган. Хоразм воҳасида мўғул истилосидан кейин 
X III—XIV асрларга келиб қадимги Хоразм тили м утлақо 
йўқолйб, туркий тилининг ўғуз ш еваси сингади, ам м о 
м аҳаллий аҳолини туркийлаш тириш ж араён и қадимий 
юксак м аданиятли эл атл ар этник тузилишига таъсир 
қилмаган.
Ш ундай қилиб, ар аб истилоси араф аси да (VI—V III 
асрларда) турк хоқонлари билан ф еодаллаш иб бораёт- 
ган Урта Осиё зодагонлари орасида иттифоқ тузилиб, 
йирик тўркий сиёсий бирлик негизида турли элемент- 
ларнинг қўш илиб кетиш ж араёни 
анча кучаяди. Уша 
д авр д а умумий тил ва ш еваларда 
гапирадиган барча 
эл атлар ва қаб и лалар аста-секин яқинлаш иб (бирикиб), 
ўзбек ва бошқа Урта Осиё туркий х ал қл ар этногенезига 
пойдевор қўйган эдилар. Айниқса бу ж ар аён Ф арғона, 
Сўғд, Чоч 
ва
Х оразм, қисман Бухоро аҳолиси орасида 
жиддий су ръ атл ар бйлан рўй берган. Яна бир ижобий 
ом иллардан бири бу ерга ислом динининг келиш и ва 
унинг ақвд ал ар и м аҳаллий эл ат в а х алқларн и мусул- 
мончилик м афкураси асосида ўзаро яқинлаш тириш ва 
дўстона м уносабатларни м устаҳкам лаш га муҳим туртки 
бўлди.
М овароуннаҳрда ш имолдан келиб 
ўрнаш иб, мус- 
тақил д авл ат яратган ўзбекларнинг кейинги этник қат- 
лам и—ислом динига ўтган чиғатойлар сулоласи ҳукм- 
ронлик қила бош лаган. Унда туркий эл атл ар ва қаби- 
л ал а р кўпчиликни таш кил қилган. Қелгиндилар 'ичи- 
д а Ҳам туркий ва туркийлаш ган 
мўғул қ аб и л ал ар и - 
дан жалоир, барлос, қовчин, ўрлат ва ҳ о казол ар ҳозир- 
ги Узбекистон ҳудудига жойлаш иб, умуман ч и ғатой лар
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

д еб номланган. Узбек адабий тилини кейинчалйк А. Н а- 
воий ривож лантириб, уни дастл аб «чиғатой тили», деб 
атаган и ҳам бежиз эмас. Келгинди элатлар м аҳаллий 
ўтроқ аҳоли билан қўшилиб, XIV—XV аср лар д а бутун 
У рта Осиёда қудратли куч сифатида катта роль ўйна- 
ган л ар . Уша даврдан бошлаб, М овароўннаҳрнинг тур- 
кий аҳолиси «чиғатойлар» деб аталган . Бизнинг даври- 
мизгача етиб келган чиғатой турклари этнограф ик гу- 
руҳларидан ўз этник хусусиятларини сақл аб қолган турк- 
л а р , қ арл у қл ар , барлослар, калтатой лар, мусобозори, 
м ўғуллар ҳозир ҳам учрайди.
Энг кейинги йирик кўчув XV аср охирлари в а XVI 
аср бош ларида рўй беради. Б у д авр д а сиёсий ва иқти- 
содий ж иҳатд ан анча бўшашган Урта Осиёда м аҳаллий 
ҳоким ва подш олар орасидаги тахт тал аш и ш л ар, х ал қ
оммасининг оғир аҳволга тушиб ҳ ар ак атга келиши қўш- 
ни кўчманчи ўзбекларга қўл келган эди- Темурийлар 
сулоласининг охирги ҳокимлари, ж ум лад ан Ф арғона 
ҳокими Бобур ва Ҳирот ҳокими Ҳусайн 
Б ой қарол ар 
Д аш ти қипчоқДан келган қудратли Ш айбонийхон бои1- 
чилигидаги кўп сонли қўш инлар олдида ож излик қилиб 
чекинадилар. Ш ундай қилиб, ҳозирги Узбекистоннииг 
Зар аф ш он , 
Сурхондарё ва Қ аш қад ар ё водийларида, 
Х оразм воҳаси ва бош қа районларда Ш айбонийхон 
билан келган «ўзбек» номли туркий тилдаги қ а б и л ал а р
ҳам ўрнаш а бошлайдн ва м аҳаллий аҳоли билан ар ал а- 
шиб кетади. У лар янги заминдор (ф еодал) ларн и барпо 
этиб, кўп ерларни зўрлаб м усодара қилиб ол ган лар, бир 
қисмини л аш карга тарқатиб темурийлар тўплаган бой- 
ликларни қўлга 
киритганлар. 
Ш ундай қилиб, юқори 
ҳарбий та б а қ а л а р олий сиёсий ҳокимиятни ўрнатган- 
л а р . Уша д авр д а ўзбек тилида адабий ва тарихий асар- 
л а р кенг тар қал ад и («Ш айбонийнома», «Н ўсратном а», 
«А бдулланома», «Алпомиш» каб и л ар ).
«Узбек» атам аси илмий ж и ҳатдан ҳали тўлиқ аниқ- 
л ан м аган . Д астл аб бу сўзни ар аб муаллифи Усам ибн 
М унқиз 
(XII аср охирлари ) асарл ар и д а учратам и з. 
Кейин^ Раш идиддин солномаларида Ж алолиддиннинг 
ҳарбий навкарларидан бири ҳам «ўзбек» исми билан 
ти лга олинадй. Атоқли тарихчи Ҳ ам дуллоҳ 
Казвиний 
«ўзбеклар» деб номлайди, тегишли ўлкани эса «М ам ла- 
кати ўзбек» деб атайди. Низомиддин Ш омий ва Ш ара- 
фуддин Али Я здийлар 
ўзбекларни О лтин У рда номи
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

билан боғлиқ деган фикрнй билдирадилар. Бош қа ман- 
баларга қ араган да, XV аср охири—XVI аср бош лари- 
да Абулхайрхон ва унинг набираси Ш айбонийхон қ ар а- 
моғидаги барча қаб и л а ва элатлар бирикмасига умуман 
«ўзбеклар» дёб ном берилган. Абулғозининг «Ш аж а- 
райи турк»ида ёзилганидек, О қ ўрда подшоси Тўқтағу- 
хон ўлгандан сўнг ўн уч ёшли Узбекхон тахтга келган. 
У ота-бобосининг дастури билан токи элни заб т этиб, 
ҳар кимни м артабасига лойиқ ҳурм ат қилиб, инъом- 
лар бёрди. Б ар ч а х ал қ уч соҳиби ‘давлатни н г сабабин- 
дин ш араф и ислом м уш арраф бўлдилар. Андин сўнг, 
Абулғози таъриф ича, 6aj)4a Ж ўчи элини ўзбек эли д е- 
дилар.
Кўпгина м анба ва ривоятларда ўзбекларнинг генеа^ 
логияси (ш аж араси) 
ҳақида гапирияиб, 
ўзбек х-алқи 
92 уруғ (қаб и л а) дан таш кил топган дейилади. Асли бу 
рақам ҳ ақиқатга тўғри келмайди. 
Т адқиқотлар шуни 
кўрсатадики, ўзбекларнинг келиб чиқиши каби улар- 
нинг этник тузилиши ҳам ниҳоятда 
м у р аккаб ва кўп 
асрлик тарихий тар аққи ёт натиж асида бир неча м арта 
ўзгарйб' кетган. Айниқса турк-мўғул э л ат в а қаб и л ал ар и
ўртасидагй ҳокимият ва ер-мулк учун туганм ас ў зар о
кураш лар, катта 
қ аб и л ал ар
томонидан 
м айда уруғ- 
қабилаларнинг бўйсундирилиб, баъзан йирик э л атл ар га
сйнгиб кетиши, буюк кўчиш лар ва қабилавий бирикма- 
ларнинг пайдо бўлиши каби этник ж а р аён л ар айрим 
эл атлар номларининг ҳам ўзгариб кетиш ига саб аб бўл- 
ган. •.
М анғит ва қозоқ қабилавий бирйкмалари ва Ш ай- 
бонийлар давлатининг инқирознда . кейинги турк-м ўғул 
қаб илалар таркибида бир 
номдаги турли ҳ а б и л а л а р : 
қипчоқлар, м анғитлар, қанғлилар, қўнғиротлар, найман- 
лар каби йирик элатларнинг умумий номи «ўзбеклар» 
деб юритилган. Б у тўғрида Рўзбеҳон Исфаҳоний «Меҳ- 
мономаи Бухоро»да ёзиб, барча ш айбонийлар в а ҳатто 
қозоқ ва м анғитларни умумий бир ном билан «ўзбек 
халқи». деб номлайди. Д ем ак, турли хилдаги уруғ-қаби- 
лавий туркум лардан таш кил топган этник гуруҳлардан
манғит, қўнғирот, қиёт, қипчоқ; хитой, қанғли. дўрмон, 
кенагас, сарой, минг, қирқ, юз, лоқай, қўшчи, найман, 
чимбой, ш унқарли; қовчин, чиройли, ийжон, салур, бай- 
ри, арғин, буркут, барлос, ж алоир, қарлуқ, нукус, уй- 
шин, ўтарчи, қатағон, кулан, арлат, қуш оёқли, буйрук 
каби этнонимлар ўзбек ва бошқа 
У рта Осиё туркий
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

элатларининг х ал қ 
сифатида 
ш аклланиш ида 
муҳим 
компонент ҳисобланади.
XV—XVI асрлар У рта Осиё м уаллиф ларининг асар- 
л а р и д а y u ia даврдаги қозоқларнинг ўзбеклар ёки ўзбек- 
қозоқ деб номланиши ҳам д и ққатга сазовордир. М азкур 
этнонимларнинг кўпчилиги ҳозиргача айниқса Ж анубий 
У збекистонда сақланиб келган. Аммо уларнинг ўзбек 
этногенезидаги иштироки бир хил бўлмаган. Б у уруғ-қа-‘ 
билавий бирикм алар ва элатларнинг маиший турмуши, 
урф -одат 
ё
а маросимлари, 
ж ойланиш и ва ижтимоий- 
сиёсий тузумй тўғрисидаги м аълум отлар ўрта аср м уал- 
ли ф лари М аҳм уд Кошғарий, Хондамир, Ҳофизи Таниш 
Бухорий, М аҳм уд ибн Вали, Н арш ахий, Абулғози в а
бош қаларнинг асарларида келтирилган. М асалан. За- 
ҳириддин М уҳам м ад Бобур асарлари га қ ар аган д а XVI 
аср бош ларида Ф арғона водийсига кўчиб келган туркий 
қабилаларнинг кўпчилиги ўтроқ 
бўлиб 
ж ойлаш ган. 
Кейинги асрда илгарироқ келган Д аш ти қипчоқ ўзбек- 
л арининг ўтроқ турмуш тар зи га ўтганлиги тўғрисида 
М аҳмуд ибн В али ўз асарлари да х абар беради. Д аш ти
қипчоқ ўзбекларининг XVII асрда Ф арғон адаги м аҳал- 
лий ўтроқ туркий аҳоли билан аралаш и б кетганлигини 
кейинги тадқиқотчилар ҳам қай д қилганлар.
Узбек уруғ-қабилаларининг номлари айниқса этно- 
топоним ларда, яънй қишлоҚлар в а м а ҳ а л л ал а р ҳам д а 
географ ик 
ном ларда 
ёрқин ифодасини тоаган. 
Кўп 
м уаллиф лар 
уруғ-қабилаларнинг 
к атта 
ш аҳ ар л ар д а 
ҳ ам д а муайян м интақада ж ойлаш ганликларини айтиб 
ўтади. М асалан, А. Д . Гребенкин, В. Л . Вяткин, В. В. 
Б артольд, А. К. Писарчик, Б . К арм иш ева, К. Ш ониёзов- 
л а р айрим қабилавий атам ал ар бер^илган ўзб ек қйш лоқ 
в а м аҳаллаларини тилга оладилар. Ф арғона водийсида- 
ги энг қадимий ш аҳарлард ан М арғилон ва А ндиж онда 
ю злаб м аҳ ал л ал ар бўлиб, уларнинг анча қисми этно- 
нимлар билан боғлиқ бўлган.
Янги д авр (XIV—XIX аср лар) давом ида ўзб еклар- 
нинг этник ш аклланиш и давом қилиб. ўзларининг уруғ- 
қабилавйй номларини то бизнинг асримиз бош ларигача 
қисм ан сақЛаб келганлар. У лар н аф ақ ат этник ж иҳат- 
д ан , балки турмуш тарзи ва ижтимоий тузумй билан 
ҳ ам ўзаро бир о з ф арқ қилганлар. Айрим ўзбек қаб и л а- 
л а р и ўтроқ деҳқончиликка тўл а ўтм аган кўчманчилик 
хўж алиги в а хурмуш анъаналарини сақл аб ярим ўтроқ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳолатда яш аганлар. У лар ти ллари даги
(ш евасидаги) 
ф арқ ж иҳйтдан анча аж рали б турганлар.
Лммо Туркистон ўлкаси ва ўзбек хонликлари рус 
м устамлакаси туфайли ж аҳон капиталистик муносабат- 
лари гирдобига тортила бош лагач аста-секии миллий 
уйғониш ку р так ота бошлайди. М иллий бурж уазия пайдо 
бўлади, ул ар ўзларининг м аф курачилари (ж ади д л ар) 
орқали миллий ғурур ва ҳис-туйғулар, анъанавий турмуш
тарзи ва м аданият равнақи учун жиддий кураш бош- 
лайдилар. Чор ҳокимиятининг мустамлакачилик сиёса- 
ти м[азкур ж ар аён га ғов 
бўлиб, ўзбек элининг ж аҳон 
миқёсидаги ижтимоий-маданий тар аққи ёт йўлига чиқи- 
шини чеклаб қўяди. Бутуи У рта Осиёнинг чоризм д ав- 
рида сунъий равиш да Туркйстон генерал-губернаторли- 
ги, Хива хонлиги ва Бухоро амирлигига бўлинганлиги 
ҳам м аҳаллий элатларнинг, шу ж ум лад ан ўзбекларнинг 
миллий бнрлигига жиддий тўсиқ бўлади.,
XX аср бош ларига келиб ҳозирги Узбекистон ҳуду- 
дида 2,8 млн. га яқин ўзбеклар яш аган, улардан тахми- 
нан 82 фоизи қиш лоқларда, 18 фоизи ш аҳарлард а ж ой- 
лаш ган.' Ш уни ҳам алоҳида қай д қилиш лозимки, ўз- 
бекларнинг анча қисми 
қўшни 
м ам л ак атл ар д а яш аб, 
этник хусусиятларини 
сақлаб 
қолганлар. 
Аммо 
ўш а 
д аврд а ҳал и ҳам м а ўзбек элатлари бир м еъёрда ривож - 
ланм асдан, ижтимоий-иқтисодий ж и ҳатдан ж ойлаш ган 
муҳитига қ а р а б ўзаро ф арқланган.
Т адқиқотчилар асримиз араф аси да ўзбек хал қи тар- 
кибида учта йирнк этник гурўҳ (субэтнос) м авж уд бўл- 
ганлигини қай д қиладилар. У лардан биринчиси энг қа- 
димий д авр л ар д ан ўтроқ ҳолатда ш аҳар ва қиш лоқлар- 
д а яш аб, Урта Осйега эрамизнйнг I минг йиллиги охир- 
ларидан бош лаб узоқ давр давом ида кўчиб келиб аста- 
секин ўтроқлаш ган туркий эл атл ар
билан 
аралаш и б
кетган аҳолидир. У ларга ўша д авр л ар д а «сарт» деб ном 
берилган бўлиб, асосан Ф арғона, Тошкент, Х оразм , қис- 
ман Зараф ш он воҳаларида, умуман 
озми-кўпми деяр- 
ли ҳозирги Узбекистоннинг ҳамм а ерида ж ойлаш ган. 
Аммо уларнинг энг кўпи 
Ф арғона 
водийсида бўлиб, 
асримизнинг бош ларида у ерда тахминан бутун аҳоли- 
нинг 52,7 фоизи жойлаш ган.
Иккинчи субэтнос Ш айбоний ўзбеклар қелиш идан 
олдин қадимий туркий эл атлар билан турк-мўғул қаби- 
лаларининг аралаш м асидан ' келиб чиққан. 
У лар XX 
аср бош ларигача уруғ-қабнлавий анъан алари н и с а қ л аб
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сартларга қўш илмай яримўтроқ турмуш тарзи д а яш аб 
келганлар ва зтнограф ик адабиётда «турклар» деган 
ном билан м аълум (Б . X. Кармиш ева, К. Ш . Ш ониёзов). 
Туб аҳоли ҳисобланган бу турклар асосан Ф арғона во- 
дийсида, С ам арқан д ва Ж и ззах ви лоятларида, 
Узбе- 
кистоннинг ш арқий қисмида жойлаш ган.
У збекларнинг учинчи йирик этник гуруҳи XV—XVI 
асрларда М овароуннаҳрга кўчиб келган Д а ш тй қипчоқ 
ўзбекларининг авлодларидир. У лар ярим кўчманчилик 
турмуш анъаналарини сақлаб келган, чорвачилик ҳам д а 
деҳқончилик хўжалигини бирга олиб борган субэтнос- 
дан иборат. М азкур гуруҳнинг ўзига хослиги ирқий ту- 
зилишида монголоид 
белгиларнанг 
анча 
сезиларли 
эканлиги, тилида «жўқчилар» шеваси кучли ва ўз номи- 
ни «ўзбек» деб номлашидадир. Б у гуруҳ турли қаб и ла- 
л ардан иборат: қўнғирот, манғит, қипчоқ, найман, ке- 
нагас, сарой, хитой, минг, юз, қирқ, қатағон в а ҳоказо. 
М азкур қаб и л а ва эл атл ар Зараф ш он, Қ аш қад ар ё, Сур- 
хондарё, Ш ерободдарё, 
Бойсун дар ёл ар и
ҳ авзаси д а, 
Нурота ва Қ урам а тоғ этакларида, Ҳ оразм в а Ф арғона 
воҳаларида ж ойлаш ган. Ш улардан энг кўп сонли Кис* 
мй 2 0 -й и л л а р д а
Бухоро амирлигида 
(130 
мингдан 
кўпроқ м анғитлар, 35 мингдан ортиқ кен агасл ар, қўнғи- 
ротлар эса 86 мингга яқин), Туркистон ўлкасининг С а- 
м арқанд вилоятида (52 минг қи п ч оқлар), Ф арғона во- 
дийсида (42,5 мингга яқин қ и п ч о қл ар ), Тош кент ва Сир- 
д ар ё вилоятларида (50 мингга яқин қурам а) яш аган.
М азкур субэтнослар XIX аср охири — XX аср бош- 
ларида ўзига хос маиший турмуш, урф -одат в а тилдаги 
хусусиятлари бйлан ўзаро ф арқ қилса-да, ягона ўзбек 
элати эканлигини исботловчи белгиларни сақл аб ў зл а - 
рини «ўзбек» деб ном лаганлар. 
У зоқ д авр 
давом ида 
сарт, турк ва Д аш ти қипчоқ ўзбек авлод лари д ан ибо- 
р а т субэтнослар ярим кўчманчи-чорва х ў ж ал и кл ар, ўт- 
роқ сартлар билан яқинлаш иб, қўшилиб кетиш ж а р а - 
ёни орқали намоён бўлган. Турли этник қатл ам л арн и н г 
бирлашув ж ар аён и айниқса Ф арғона водийсида, қисм ан 
С ам арқанд вилояти ва Тошкёнт уезди да 
ж иддий тус 
олган ва ф аол ўтган. Б унга бу е р л ар д а капиталистик 
муносабатларнинг кучайиши муҳим ом ил б ў л ган .: Аммо 
Хива хонлигида ярим кўчманчи ўзбекларнинг ўтроқ ҳо- 
л атга ўтиши XIX аср ўрталаригача, Бухоро ам ирлигида 
эса аср охирларигача давом қилиб келган.
Этнографик ва статистик м аъ лум отларга қ ар аган д а
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

асрим изнинг 2 0 - йилларигача Узбекистондаги Д аш ти 
қипчоқ ўзбеклари авлодининг таркибида анча кўп уруғ- 
қабилаларнинг номлари сақлан и б келган. М асалан, ўша 
д а в р д а Бухорода 40 дан ортиқ ўзбек қабилаларининг 
ном лари, 
Х оразм да 20 га яқин 
ном лари 
сақлан ган . 
У лар 
ҳатто биқиқ ҳолда яш аб, никоҳ м уносабатлари 
•фақат қаб и л а гуруҳлари ичида (эндогам никоҳ) ўтка- 
зи л ган , бундай ҳол айниқса Бухоро амирлигидаги ман- 
уит ва қўнғирот қаб и л ал ар и д а бўлган. Айрим қаби ла- 
вий бирикм ал ар'ўзл ар и н и аслзод а беклар деб ҳисоблаб, 
бош қалардан ажра!либ алоҳида яш аганлар. А. Д . Гре- 
•бенкиннинг ёзишича, С ам арқан д м анғитлари бир ж ойда 
тўпланган ҳолда яш аб, ф ақ ат ўз уруғи ичида қи з бериб 
қ и з олган. Бухорода, С ам арқан д вилоятининг айрим 
ж о й л ар и д а, деб хабар 
беради И. М агидович, қипчоқ, 
найм ан каби майда қабилавий гуруҳлар ораси да «ўз- 
бек» деган атам а деярли иш латилмайди, у л ар ҳатто ўз- 
аро рақобатда.
Аммо 
Ф арғона водийсида, 
Сирдарё вилоятининг 
Тошкент уездида туркий тилда гапирадиган барча элат- 
л арни нг бирлаш ув ж араён и
анча 
интенсив равиш да 
ўтган; Чунки бу ердаги турк қабилаларинннг кўпчили- 
ти , Бобур ёзганидек, Д аш ти қипчоқ ўзбекларининг ке- 
лиш идан олдин ўтроқ ҳолатд а яш аганлар. 
О ктябрь 
тўнтариш идан кейинги ўн йилликларда уруғ-қабилачи- 
ликни унутган турклар ва сартлар Ф арғона' водийсида 
этник хусусиятларини сақлаб қолганлар. Д аш ти қип- 
чоқ ўзбекларидан юзлар, қипчоқлар, қу рам ал ар бир оз 
ўзига хослигини сақлаган. Л екин минг, қўнғирот, қирқ, 
қатағон, сарой каби қабилаларнинг вакиллари м аҳал- 
лий сартлар билан аралаш иб кетганлар. Зараф ш он во- 
дййсида ж ойлаш ган ўзбеклар ҳам қабилачилик (20 га 
яқйн у р у ғл ар ) анъаналарини йўқотиб, миллий бирликка 
қўш илган.
О ктябрь тўнтаришидан кейин Совет ҳокимиятининг 
ўрнатилиш и ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ж и ҳатд ан
ўзбек халқининг кейинги ривож ига анча «қулай» ша- 
роитлар яратиб берди. Ш ошилинч ва тўла ўрганилм а- 
ган ҳолда ҳали миллий м уаммолар охиригача ҳ а л қи- 
линм аган, м аҳаллий халқларнинг миллий ш аклланиш
ж ар аён и пишиб 
етилм аган 
бир вази ятда ўткази лган
1924 йилги миллий чегараланиш нати ж аси да жиддий 
хатол ар га йўл қўйилди. У збек миллатининг ривож ига 
айниқса 30- ва уруш дан кейинги йиллардаги турл и сиё-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

:сий н айранглар ва қотилликлар 
ҳам катта путур ет- 
казди. Б у дааврда ўзининг меҳнатсеварлиги в а истеъдо- 
ди билан кўтарилиб келаётган ўзбек 
миллатининг энг 
зўр ф арзандлари , ажойиб иш билармонлари, ўз фикрини 
дадил иф одалайдиган сиёсий арбоблар ва моҳир зиёли- 
ларнинг кўпчилиги туҳмат ва иғволар 
билан ҳибсга 
олиниб, қириб таш ланди.
Узбекистоннинг мустақилликка эришиши, 
ўзининг 
давлати, тили ва истиқлол. сиёсатига эга бўлиши ҳозир- 
ги м ураккаб, оғир 
аҳвол нақадар жиддий бўлмасин, 
унинг истиқболй порлоқ эканлигининг гаровидир. Чун- 
ки республйкамизнинг табиий бойлиги, халқимизнинг 
буюк истеъдоди ва меҳнатсеварлиги, тоғни талқон қи- 
ладиган м ард ўғлонлари давлатим из келаж агининг буюк- 
лигидан д ал о л ат беради.