Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

е о я т
 
муш- 
кул ва сермеҳнат иш кенг меҳнаткаш омманинг зимма- 
сига 
ю кланган. 
И ирик к ан ал лар қазиш ва 
уларга 
тўғонлар қуриш айниқса оғир бўлиб, бу иш лар асосан 
қиш ёки эрта кўклам да баж ари лган ва ж уд а кўп иш 
кучи ж алб қилинган. М асалан , Хива хонлигида ариқ- 
ларни тозалаш учуи 700 мингга яқин иш куни сарф қи- 
линган. Тошкент волостида эса биргина Захари қн и то- 
зал аш ва тузатиш га 42 минг иш куни т а л а б этилган. 
Зарафш оннинг қуйй оқимидаги катта ариқни тозалаш - 
д а уюштирилган ҳаш ар 15 кун давом этган.
Х оразм да ҳар ўн таноб ер бйр сув ҳисобланиб, м ана 
ш у майдон ҳисобидан ариқ' тозалаш га 
бир ҳаш арчи 
юборилган. Бир қиш лоқлик ҳаш арчилар о д атд а 20 ки- 
ш идай тузилган 
ҳаш ар гуруҳларига бирлаиш б, орала- 
ридан икки киши бошлиқ қилиб сайланган. Зар у р озиқ- 
овқат,. қурол-асбоб, кўрпа-тўш акни ҳар бир ҳаш арчи- 
нинг ўзи олиб келган. Б у н д ан таш қари ҳаш арчйлар сув- 
ии идора қилиб турадиган маъмуриятга махсус солиқ — 
«аф ан ак пули» (сув пули) тўлаганлар. Зараф ш он д а ери 
кам роқ киш илар 4 кйш идан иборат гуруҳга бирлаш ган 
ва 8 таноб ерга бир ҳаш арчи аж ратилган. Чйрчиқ во- 
дийсида ариқларни тозал аш д а 20 танрб ер ҳисобидан 
бир ҳаш арчи олйнган. Ҳар бир гуруҳ ҳаш арчи учун 
ариқйинг м аълум қисми аж рати б бёрилган.
Б ар ч а инш оотларда сувни 
бошқариш учун махсус 
м аъм урият тайинланган. У рта Осиё хонлйкларида суғо- 
риш ва катта ариқларни тозалаш
ҳам да 
таъ м и рлаш
иш ларини назорат қйлиш бирор тўра ёки ам алдорнинг 
зим м асига ю кланарди. Туркистон ўлкасида э с а бу иш- 
л а р устидан маҳаллий олий ҳукумат томонидан тайин- 
л ан ган ариқ оқсоқоли н азорат қилиб турган. А ҳоли ичи- 
дан сайлаб қўйиладиган кўп-сонли 
м ироблар ана шу 
тўра ва оқсоқолларга 
бўйсунган. 
Тўғонларга 
қа р а б
туриш учун махсус киш илар — тўғончи ёки соқочи ёл- 
ланган.
Сув бериш тартиби ва унииг қанча м иқдорда бери- 
лишини мироблар белгилаган. Улар муайян маош ол- 
м асдан аҳолидан ўзлари йиғиб 
олган 
м аб л а ғ билан 
тирикчилик қилганлар. Ш унинг учун ҳ ам 'м и ро б л ар н и н г 
аҳволи оғир бўлйб, б аъ зан амалини 
суиистеъмол қи- 
лиш га маж бур бўлганлар. У ддасидан ч и қ қ а н л ар кўпроқ 
сув олиш билан кйф ояланм ай, ҳатто 
умумий қоидани
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

паймол қилиб, пора олиб сув сота бош лаганлар. М аса- 
лан, 20- йилларга оид бир ҳу ж ж атда: «Сув сотиш гуноҳ 
бўлишига қарам ай, Ф арғона вилояти ҳудудида сув со- 
тиш ж уда авж ига чиққан 
эди»,— деб 
ёзилган 
эди. 
Айниқса, оқсоқоллар, 
мироблар ва бошқа 
м аҳаллий 
м аъм урлар бу ишда 
ўзбош и м чали к’ билан ўз вазиф а- 
ларини суиистеъмол қилиб, сувни 
ким 
кўпроқ пора 
берса шунга биринчи н авбатда берганлар.
О дат бўйича суғориладиган ерларнинг кўпчилигида, 
айниқса Зараф ш он ва Х оразм водийсида, экинлар сўвга 
м уҳтож пайтида, сувга танқислик сезилса, ун дан нав- 
бат билан ф ойдаланиш га қаттиқ риоя 
қилинган, сув 
кўпинча чек билан. тақсим ланган. Биринчи 
навбатда 
ариқ этагидаги ерл ар га, кейин ариқ охиридан иккинчи 
участкага, сўнг ю қорироққа сув берилган. Зараф ш он - 
нинг қуйи оқимидаги экинларни сув билан таъм и н лаш
м ақсадида дарёдан сув 
оладиган катта 
ариқларнинг 
ўрта оқимида тўғон қурилган. Б у ариқ м авсум да икки 
м ар та— майнинг иккинчи ярм ида ва августнинг охири- 
д а тўғондан бўш атилар эди; Ҳатто кичик ари қл арга ҳам 
сув навбат билан тақсйм ланган. Д еҳқонлар ўз навба- 
тини сабр-тоқат билан кутар, сувдан фойдаланиш тар- 
тибини бузганлар эса қатти қ ж азолан ган , сувдан маҳ- 
рум қилинган, пул ж арим аси тўлаган ва ҳатто қам оққа 
олинган.
• Сув миқдори м уайян тарти бда ўлчанган7 М асалан , 
«бир сув» (ариқдан бир кеча-кундузда оқиб ўтган с у в ), 
«бир.тегирмон» ёки «тош» (бир дўл донни тегирмонда 
тортгунча кетадйган сув), «бир қўш» (бир қўш ҳўкиз 
билан ҳайдалган ерни суғориш учун етадиган сув) в а
«бир қўлоқ» каби сув ўлчовлари кенг қўлланилган. 
Қ аш қадарёнинг сувга танқис тум ан лари да ж а м о а фой- 
далан ад и ган пай кал лар д а бир қўш ерга 
бериладиган 
сув «мўнди» билан ўлчанган. 
М ўнди 
тубида тешиги 
бор, тахминан ўн лйтр сув сиғадиган оддий сопол кўза- 
чадан иборат бўлиб, ундаги сув оқиб бўлгунига қа р а б
деҳқонлар сувни ў л чаган лар.
Сўғориш усуллари экин турларига қар аб ҳ ам белги- 
ланган. Шоли, беда ва бош қа бошоқли дон 
экинлари 
бўлак ёки тахта-тахта қилйб, бостириб суғорилган. ,Кўп 
ж ой лард а бостириб суғориш усулидан ерларнинг шўри- 
ни ювишда ҳам ф ойдаланилган. Ш ўрни ю виш дан олдин 
ер бир неча м арта ҳай д ал и б яхш илаб м о л а ' босилган 
ва текисланган. Кўпгина экинлар- эгатл ар о рқал и ийди-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

риб суғорилган. Ерни қ атқ ал о қ босмаслиги учун чопиқ 
қилинадиган экин ларга ёндош эгатл ар ёки ж ў я к л ар ор- 
қали сув оқизилган.
Узбек деҳқонлари ерни ботқоқланиш дан сақлаш чо- 
расини аза л д а н билишган. У лар ботқоқ ерларнинг су- 
вини қочириш учун зовурлар қазиш ган. М асалан , Бухо- 
рога яқин ж ойда қази л ган Темур Захкаш деб аталган
зовур қадимий инш оотлардан биридир. С увсизлик ёки 
сув босиш хавф и м аҳаллий деҳқонларни турли-туман. 
маросимлар ўтказиш ва ҳар хил 
ирим ларга ам ал қи- 
лиш га ундаган.
Совет ҳокимияти ўрнатилгандан кейин У збекистонда 
сув хўжалигини такомиллаш тириш , барча суғориш ти- 
зимларини таъ м ирлаш ва янги 
кан ал лар қуриш тад- 
бирлари кўрилган эди. Айниқса, М ирзачўлда, Фарғона 
водийсида, Зараф ш онд а, О қдарёда, Ш аҳрихон, З ах ар и қ 
ва Бўзсувда янги ирригация иншоотлари, сув тақсим- 
лагичлар, тўғонлар 
қуриш в а
бошқа иш лар 
ам алга 
оширилган эди. Қ аш қад арё вилояги тум анларини сув 
билан таъмин қилиш
м ақсадида ҳаш ар 
йўли билан 
(14 минг киши иш тирок қилган) Л ан гар к ан ал и қурил- 
ган. 1939 йилнинг баҳорида 45 та кан ал ҳаш арчи лар 
ёрдам ида бунёд этилди. Уша йили ёзда 270 км ли Қат- 
та Ф арғона каналининг 1,5 ойда қурилиши ўзб ек халқи 
меҳнат ж асоратининг намунаси бўлди. Кейинроқ ҳаш ар 
усули билан К аттақўрғон сув омбори, Ж анубий Тош- 
кент ва Зараф ш он кан ал л ар и ишга тушган эди. К атта 
Ф арғона каналини қуриш да Узбекистондан • 160 минг, 
Тожикистондан 20 минг киши қатнаш ган. Сув қувватидан 
тў л а ф ойдаланиш м ақсадида 1943 йили У рта О сиёда энг 
йирик бўлган Ф арҳод ГЭС ининг қурилиши 
тарихий 
аҳам иятга эга бўлди.
Урушдан кейин пахта якка ҳукмронлигининг ўрнати- 
лиши сув хўж алигини яна ҳам ўстиришга муҳим омил 
бўлди. 1980 йилларга қелиб, ж умҳуриятда 900 дан ор- 
тиқ суғориш тизими, умумий сув ҳаж м и 4,5 млрд. куб- 
метр бўлган 15 та йирик сув омборлари, 72 та кан ал, 
400 дан ортиқ стационар типдаги сув н асо сл ар и ,'2 5 та 
катта сув 
инш оотлари, 70 минг км коллектор ва дре- 
н аж қурилиш лари м авж уд э д и ., Бундай ҳолат деҳқон- 
чиликда, бир томондан, ижобий н атиж алар берса, ик- 
кинчи томоидан,’ салбий оқибатларни ҳам ю зага келтир- 
ган эди. Айниқса, йирик сув омборларини қуриш халқй- 
мизни ж уда кўп серунум тупроқли ерлардан аж ратд и ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

экинзорлар эса табиий ўғитдан маҳрум бўлди. Ер таги 
сувларининг кўтарилиш и ботқоқликлар ва шўрликлар- 
нинг кўпайиш ига сабаб бўлгар эди. Б ундай ҳол ат Аму- 
д арё этакл ари д а, Бухоро ва Хоразм 
ви лоятлари да ва 
Қорақалпоғистонда ж уда оғир экологик аҳволни ю зага 
келтирди. Бутун м интақада ф ож иали экологик вазият- 
нинг пайдо бўлиши, Орол муаммоси ҳозирги кунда ҳам 
бутун инсоииятнинг диққатини ўзига ж а л б қилмоқда.
М аҳаллий суғориш тизимини таком иллаш тириш , ир- 
ригация иш ларини яхш илаш учун ж уд а катта м аб л ағл ар
т а л а б қилинади. Зовур қазиш иш лари, сизот су влардан
фойдаланиш , қувур ва ш ланглар билан суғориш ва бош- 
қ а техник янгиликларни анъанавий усуллар билан бир- 
га олиб бориш сув хўжалигининг ривож ланиш ига ёрдам
бериши мумкин.
ЗИРОАТЧИЛИК ХУЖАЛИГИ ВА АНЪАНАВИП 
АГРОТЕХНИКА
Зироатчилик хўжалигининг ривожи биринчи гал да 
унинг техникавий 
ж иҳозланиш и ва агротехник билим 
д ар аж аси га боғлиқ. У збек зироатчилиги асримиз ара- 
фасида иисбатан қолоқ моддий-техника 
базаси га эга 
бўлган эди. Археологик м аъ лум отларга қ ар аган д а, бу 
ерда зироатчилик қуролларининг қўпчилиги, айниқса 
ер ҳ айдаш ва экин ўриш қуроллари минг йиллар даво- 
мида ўзгарм ай ҳозиргача етиб келган.
У збекистонда ж ам оа ва шахсий х ў ж ал и к л ар д а ерга 
ишлов бериш қуролларииинг анъанавий турлари ҳозир 
ҳам иш латилмоқда. М асалан , ерни 
ҳ ай д аш д а ёғочдан 
ясалган омоч (баъзи ерлард а сипор, а за л ) каби қурол- 
лар иш латилади. Омоч 
бўйинтуриқ в а тиркаш билан 
молга қўш илган. Ҳ айдалган ерии текислаш ва кесак- 
ларни янчиш учун тах та 
мола ёки тишли сих 
мола 
(дандана) иш латилган. Ер иш ларида бел, кетмон, кап- 
ча (кйчик бел), ҳосил йиғишда ўроқ ва хирмонда панж - 
шеха, ёғоч бел, зағом а (тир) каби қуроллар 30- йиллар- 
нинг ў рталаригача ж у д а кенг ф ойдаланилган, айрим 
ж ойларда улар ҳозйргача сақланиб келм оқда.
Қиш лоқ хўжалигининг барча соҳ алар и д а, айниқса 
зироатчиликда энг муҳим меҳнат қуроллари омоч, кет- 
мон, бел ва ўроқ ҳисобланган. М азкур 
қуролларнинг 
м аҳаллий турлари бир оз ф ар қ қилган. Омоч 
бутун
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Урта Осиёда деярли бир хилда бўлса-да, табиий-геог- 
раф ик ш ароитга қараб айрим хусусиятларга эга. У икки 
қисмдан иборат. Яхлит тут ёки ўрик ёғочидан, пасти 
текис пойли темир ёки чўяндан 
ясалган тиш (поза) 
ўрнатилган асосий қисми ва унга ти к ҳолда ҳўкиз ёки 
от қўш иладиган якка шоти 
беркитилган қисми. Оғир 
тошлоқ ерл ард а катта омоч, енгил тупроқли ерлард а 
кичик омоч иш латилган. Омочга қ а р а б якка шотининг 
узунлиги ҳ ар хил бўлган: 1,75 м дан 2 м гача, Ф арғона 
водийсида 3 м гача, С ам ар қан д д а 2,14 м д ан 2,8 м гача. 
Хоразм кундаси бошқа омочлар тишининг бир оз кенг 
ва ялпоқлиги билан 
аж р ал ад и . Б у эса 
ерни юмша- 
тибгина қолм ай, қатлам лаб , ўтларни қирқиш га имкон 
беради. 
Хоразм 
кундасининг омочдан 
аф заллигини 
асримиз бош ларида Н. Н. А лександров 
қай д қилган 
эди. Ш у билан бирга, у икки хил к у н д а —«ёрма кунда» 
ва «майда кунда» мавж удлиги 
тўғрисида хам ёзган. 
Биринчиси каттар оқ бўлиб, шоликор ерларни юмша- 
тиш да, ариқ ўтказиш да, 
иккинчиси 
бош қа барча ер 
ҳайдов иш ларида қўлланилган.
О датда омочга иккита ҳўкиз, баъзи ж ой л ар д а от ёки 
туя қўш илгая. Бунинг учун бўйтерак ёғочдан ясалган
бўйинтуриқ омочга ўрнатилиб, унга ҳўкизлар қўш илган. 
Бир қўш ҳўкиз билан бир 
кунда 
ўртача 1—2 таноб 
(ярим гектаргача) ер ҳайдалган. Омоч ерни ағдарм ай, 
ф ақ ат юмш атганлиги ва бегона ўтларни бирдан қирқ- 
м аганлиги учун ер 5—6 м арта ҳайдалган.
Ҳ айдалган ерни текйслаш ва уруғни сепгач устидан 
тупроқ тортиш учун мола иш латилган. Асли икки хил 
мола бўлган: бири катта, OFgp- тут ёки ўрик ёғочидан 
ясалган, узунлиги икки 
м етргача келади, 
темир ёки 
чўян тиш лар ўрнатилган (сих, мола, д ан дан а) ва ик- 
кинчиси оддий 
тах тад ан
(2,5 м ва ундан 
узунроқ) 
ясалган, тишсиз мола, 
қуриқ қатл о қ ва аж ри қли ер- 
л ар д а ҳам да ш оликорликда иш латилган. Б у м оладан 
бошқа ер 
иш ларида ҳам ф ойдаланилган. 
Л алм икор 
(баҳори) ер л ар д а м оладан таш қари ш ох-ш аббалардан 
ясалган чапар билан ҳам ерни 
м олалаган лар. Айрим 
кам бағал хўж али кларда омоч кўндаланг ётқизилиб од- 
дий мола ш аклида иш латилган. М олага ҳам бўйинти- 
роқ ўрнатилган қўш ҳўкиз ёки от қўш илган.
Узбекистонда қадим дан энг кенг тар қ ал ган ковла- 
гич қурол кетмондир. Айниқса, Ф арғона ва Зараф ш он
водийларида, Тошкент воҳасида ер иш ларининг барча
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

турларида кетмон иш латилган. Д алачи ли к ва полизчи- 
лик экинларини; чопиқ, қилиш да ва суғориш да, боғдор- 
чилик ва узум чиликда, ерга ишлов бериш ва йўлларни 
тузатиш да, қурилиш ва бошқа иш ларда кетмон асосий 
қурол бўлиб хизм ат қилган. Кетмонлар ш акли, ҳаж м и 
ва иш латилиш ига қ а р а б ф арқланган. 
Темирдан ясал- 
ган тўла ёки ярим гардиш ли кетм онларга тол дарахти- 
дан соп ўрнатилган.
Хоразм в а Ж анубий Узбекистонда ер иш ларида кўп- 
роқ бел иш латилган. Хоразм бели конус ш аклдаги учи 
ўткир икки тепки қулоқли 
(Сурхондарёда бир тепки 
қулоқли) тем ирдан 
ясалган бўлиб, у ар а в а га тупроқ 
ёки гўнг ортиш да ва д а л а га сепишда, ерга ишлов бе- 
риш ва ковлаш да, қазув ва чопиқда кўпроқ .ишлатил- 
ган. Сув иншоотларйни то зал аш д а ва суғориш да, пах- 
са қуриш да ва бошқа ер ҳам д а лой иш ларида ,енгил 
бел (капча, б елча)д ан ф ойдаланилган.
Кетмон ва белнинг м аҳаллий турларини картограф - 
лаш тириш натиж асида 
қуйидаги 
хулосага келинган 
эди: XIX аср охири — XX аср бош ларида Ш имоли-Ш ар- 
қий Узбекистон (Тошкент ва Ф арғона воҳ аси )да деҳ- 
қончилик асбоб-ускуиалари ичида асосан кетмон, М ар- 
казий Узбекистон (Зараф ш он водийси) 
тум ан лари д а 
ҳам асосан кетмон; қўшни Бухоро вилояти тум анла- 
рида кетмон ҳам да бел- иш латилган; Ж анубий Узбе- 
кистонда, Х оразм да, 
Урта А мударёда бел 
кетмонга 
нисбатан кўпроқ тарқалган.
Ерга ишлов бериш асосан ерни бир неча м ар т а Ьмоч 
билан ҳайдаш , мола босиш, сув ва ўғит бериш дан ибо- 
рат. 
Кўц 
асрлик 
таж ри б а 
натиж асида 
м аҳаллий 
деҳқонлар экинларни 
ал м аш л аб экиш 
йўлини каш ф
этганлар. А лм аш лаб 
экиш н аф ақат 
ўсимликларнинг 
хусусиятини билишга, балки ф аслга қа р а б тупроқнинг 
хусусияти, суғориш им кониятлари ва бошқа зироатчи- 
лик сирларини ҳам эгалл аш га боғлиқ.
Д он экинлари ўзбек хўж ал и кл ар и да 
асримизнинг 
30- йилларигача асосий ўринни эгаллаган . Буғдой, жў- 
хори, арпа, шоли каби 
экинлар 
экилиш идан 
олдин 
ерлар кузда ишлов бериб тайёрланган. Б аҳ о р д а шудгор 
қилйб қўйилган 
м айдонлар 
узунасига ва кўн далан г 
қилиб икки ёки ундан ҳам кўпроқ 
м арта омоч билан 
ҳайдалган. Уруғ қ ў л билан сепилган ва унинг устига 
мола босилган. Д он экилган д а л а л а р икки м арта суғо-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рилган: биринчи м арта энди ўниб чиққан пайтда ва