Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Илонлар - турлари ва номлари
Кўп одамлар илонлардан қўрқишади. Шу билан бирга, уларнинг хусусиятлари ва ўзига хослигини таъкидламаслик мумкин эмас. Совуқ қонли ҳайвонлар ўзларининг хатти-ҳаракатлари, ўзига хос ҳаракатланиш усули, заҳарли моддалар таъсирининг кучи ва ғайриоддий кўриниши билан ҳайратда қолдирадилар. Илонлар ҳайвонот дунёсининг аккордатларидир. Судралиб юрувчилар - бу илоннинг пастки буйруғи бўлган пўстлоқли тартиб. Совуқ қонли одамларнинг мавжудлиги ва фаровонлигига атроф-муҳит ҳарорати катта таъсир кўрсатади. Илонларни ўрганиш судралиб юрувчиларнинг олдиндан айтиб бўлмайдиган хусусиятларини очиб беради ва тобора кўпайиб бораётган томошабинларни жалб қилмоқда, улар бу популятсияни севмасдан иложсиз.
Илонларнинг хусусиятлари ва тузилиши
Сўнгги пайтгача илонларнинг 3200 тури фанга маълум бўлган ва фақат 410 тури заҳарли ҳисобланади. Совуқ қонли ҳайвонларнинг энг қизиқарли ва ғайриоддий хусусияти уларнинг ноёб тана тузилишидир. Узунлиги катталар тўққиз метргача ўсиши мумкин. Энг кичик илонлар 10 см гача ўсади, худди шундай тебранишлар 10 г дан бошланиб, 100 кг гача бўлган скуамоз тартиби вакилларининг вазнига тегишли. Эркакларнинг асосий ажралиб турадиган хусусияти уларнинг узун думидир; улар ҳам кичраяди.
Тана шаклларининг хилма-хиллиги шунчаки ҳайратланарли. Узун ва ингичка танага, ёки аксинча, калта ва қалин танага эга бўлган шахслар мавжуд. Денгиз яқинида яшовчи илонлар текисланган кўринишга эга ва кўпинча лентага ўхшайди. Совуқ қонли тери асосан қуруқ бўлиб, бутунлай тарози ёки ўзига хос қалқон билан қопланган. Тананинг турли қисмларида сирт ҳар хил, масалан, ён ва орқа томонларида тарози кичик бўлиб, шингилга ўхшайди (улар бир-бирининг устига ўралганлиги сабабли). Кўпгина илонларнинг қоринлари ярим доира шаклида кенг плиталар билан "нуқта".
Илонларнинг қовоқлари ҳаракатсиз ва жабрланувчини гипноз қилишга қодир кўринади. Судралиб юрувчилар ҳеч қачон милтилламайдилар ва ҳатто кўзлари очиқ ҳолда ухлайдилар. Бош суягининг ноёб тузилиши, ҳатто энг кичик одамларга ҳам оғзини очишга имкон беради, шунда кичкина қуён унга сиғиниши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, юқори жаг қўшни суякларга боғланган ва ҳаракатчан, пастки жаг ъелементлари эса чўзилган лигамент билан боғланган.


Ғайриоддий тана туфайли органларнинг тузилиши ҳам ўзига хосдир: уларнинг ҳаммаси бошга яқинроқ чўзилган ва чўзилган. Скелетда жами тахминан 200-400 умуртқа бор, уларнинг ҳар бири ҳаракатчан ва лигаментлар билан боғланган. Илоннинг эрга силжиши қорнида жойлашган қалқонларнинг ҳаракати туфайли юзага келади. Эпидермиснинг кератинлаштирилган қатламлари туфайли совуқ қонли ҳайвонлар осонгина тезда ҳаракат қилишади.
Илонларнинг барча хусусиятларига қарамай, судралиб юрувчилар кўриш ва эшитиш қобилиятига эга эмаслар. Бунинг эвазига табиат уларга ажойиб ҳид ва тегиниш туйғусини берган. Космосдаги йўналишда энг кам ролни охирида бифуркатсия қилинган тил ўйнайди. Кўпгина тадқиқотчилар буни "чақиш" деб аташади. Оғзини очганда, илон тили билан ҳавони ушлайди ва унга атмосферанинг турли зарралари ва элементлари ёпишади, сўнг судралувчи органни оғизда жойлашган маълум бир жойга олиб келади ва ҳидлайди ва таъмга эга.
Кўпгина ҳолларда, илонлар ўзларини ҳимоя қилиш учун заҳардан фойдаланадилар, шунингдек, бу жабрланувчини ўлдириш усулларидан биридир.
Илонларни озиқлантириш ва қиш уйқуси
Илонлар нима ейиши совуққон ҳайвоннинг катталигига боғлиқ. Судралиб юрувчиларнинг асосий диетаси қурбақалар, кемирувчилар, калтакесаклар ва ҳашаротларнинг айрим турларидан иборат. Аммо ҳақиқат қолмоқда - барча илонлар ҳайвонларни истеъмол қилади. Жисмоний шахслар учун кичик жўжалар ёки тухумлар билан нонушта қилиш ҳақиқий нозиклик ҳисобланади. Дарахтларга чиқиш қобилияти туфайли улар қушларнинг уяларини осонгина йўқ қилишади ва овқатланишдан завқланишади.
Овқатланиш ҳар куни қабул қилинмайди. Илонлар очлик билан жуда яхши иш қиладилар ва яқин атрофда сув бўлиши шарти билан, одамлар бир неча ой давомида овқат емайдилар. Судралиб юрувчиларнинг хусусияти уларнинг чидамлилиги ва сабр-тоқатидир. Илонлар барглар орасида яширинади, йўлда ёки ерда ўлжа кутади, аммо ов сабрли ва қоида тариқасида самарали бўлади. Йиртқич ҳайвонлар жабрланувчининг ўткир тишларидан жароҳат олмасликлари учун овқатни бошидан ютишади, лекин эҳтиёткорлик билан. Ушбу жараёндан олдин, одамлар ҳайвонни танасини узуклари билан сиқиб, иммобилизатсия қилишга ҳаракат қилишади.

Овқат 2-9 кун давомида ҳазм қилинади. Жараённинг тезлиги одамнинг соғлиғига, атроф-муҳит ҳароратига ва жабрланувчининг катталигига боғлиқ. Овқат ҳазм қилишни тезлаштириш учун кўплаб илонлар қоринларини қуёшга таъсир қилади.
Илонлар совуқ об-ҳавони ёқтирмайдилар, шунинг учун улар октябр ойининг охири - ноябр ойининг бошларида қишлашади. Жисмоний шахслар яшаш жойи сифатида кемирувчиларнинг тешигини, пичанни, дарахт илдизларини, ёриқларни, ёриқларни ва бошқа жойларни танлашлари мумкин. Агар судралиб юрувчилар одамларнинг ёнида бўлса, у ҳолда улар подвалларда, канализатсия тизимларида, ташлаб қўйилган қудуқларда яширинади. Ҳайвонларнинг қиш уйқуси тўхташи ёки умуман бўлмаслиги мумкин (агар совуққон тропик ёки субтропик иқлим шароитида яшаса).
Апрел ойининг бошларига келиб, тошбўрон отряд вакиллари ўзларининг бошпаналаридан чиқиб кетишни бошлайдилар. "Бўшашиш" учун аниқ вақт намлик даражаси, ҳарорат ва бошқа омилларга боғлиқ. Илонлар деярли барча баҳорда қуёшда чўкишади. Ёзда, кундузи, ҳайвонлар сояда бўлишни афзал кўришади.
Кўп сонли илонлар оиласи
Мутахассислар илонларнинг пастки қисмидаги оилалар сони тўғрисида бир фикрга келмайдилар. Судралиб юрувчиларнинг энг машҳур таснифи:

• 
  Шаклланган - бу оилада 1500 дан ортиқ тур мавжуд. Улар орасида ранг, шакли, нақшлари ва яшаш жойлари билан ажралиб турадиган турли хил илонлар мавжуд. Ушбу гуруҳ вакиллари 10 сантиметрдан 3,5 метргача ўсади. Буларга сув ва қуруқлик, бурроwинг ва арбореал совуқ қон киради. Илонларнинг ярмидан кўпи заҳарли эмас ва кўпинча террариумларда сақланади. Шу билан бирга, сохта илонлар ушбу гуруҳнинг заҳарли вакиллари ҳисобланади, чунки улар хавфли туклар оқадиган олуклари бўлган катта тишларга эга.
  
• 
  Виперс - оилага 280 дан ортиқ тур киради. Энг кенг тарқалган илон Осиё, Шимолий Америка, эвропа ва Африка каби қитъаларда учрайди. Совуқ қонли ҳайвонлар танасининг узунлиги 25 см дан 3,5 м гача ўзгариб туради, бу оила вакиллари ён томонлари ва орқа қисмида энгил зигзаг ёки ромбик нақшларга эга. Ҳамма одамларда заҳарли моддаларни ажратиб турадиган узун тишлари бор.
  
• 
  Аспид - илонларнинг тахминан 330 тури мавжуд. Ушбу судралиб юрувчилар заҳарли ҳисобланади. Шахсларнинг узунлиги 40 см дан 5 м гача ўсади.Совуқ қонли одамларни Осиё, Африка, Америка ва Австралия каби қитъаларда топиш мумкин.
  
• 
  Кўзи ожиз илонлар - оилага 200 га яқин тур киради. Ушбу гуруҳнинг илонлари деярли бутун сайёрада яшайди.
  

Ўзларининг мослашувчанлиги туфайли илонларни бутун дунёда учратиш мумкин. Бир оилага мансуб бўлишига қарамай, ҳайвонлар турли хил шаклларга, рангларга эга, ранги, яшаш муҳити ва бошқа хусусиятлари билан фарқ қилади.
Илонларнинг энг ёрқин вакиллари
Илонларнинг хилма-хил турлари орасида энг ёрқин турлари - илонлар, илонлар, аспслар, денгиз, чуқур бошли ва совуқ қонли псевдоподлар. Қуйидаги судралиб юрувчилар энг қизиқарли ва ғайриоддий ҳисобланади.
Ҳамадрианд (қироллик кобра)

Агар сиз барча илонларни бир жойга тўпласангиз, унда Ҳамадрианда қолганлардан устунроқ бўлади. Ҳайвонларни истеъмол қиладиган бу тур энг йирик, ҳатто улкан ва заҳарли ҳисобланади. Шоҳ кобра 5,5 метргача ўсади, бугунги кунда унинг ıсıрığıндан кейин антидот йўқ. Даҳшатли заҳар 15 дақиқа ичида жабрланувчини ўлдиради. Бундан ташқари, айнан Ҳамадриендлар ўз турларини эйишлари мумкин. Урғочилар тухумларини эҳтиёткорлик билан ҳимоя қилиб, уч ой давомида оч қолишлари мумкин. Ўртача кобралар тахминан 30 йил яшайди ва кўпинча уларни Ҳиндистон штати ва Индонезия ороллари ҳудудида топиш мумкин.
Чўл Таипан (шиддатли илон)
Австралиянинг чўлида ёки текислигида эр қотилини учратиш мумкин. Кўпинча, ушбу турдаги шахслар 2,5 метргача ўсади. Золим илон заҳари кобрага қараганда 180 баробар кучлироқдир. Совуқ қонли ҳайвоннинг ранги об-ҳаво шароитларига боғлиқ. Шундай қилиб, иссиқда тайпанларнинг териси сомонга ўхшайди ва совуқда улар тўқ жигарранг бўлади.
Қора Мамба

Қора мамба максимал ўсиши 3 метрни ташкил қилади. Судралиб юрувчи энг тезкор ҳисобланади (шахслар 11 км / соат тезликда ҳаракатлана оладилар). Заҳарли илон қурбонни бир неча сония ичида ўлдиради. Бироқ, ҳайвон тажовузкор эмас ва фақат унга таҳдид сезилганда одамга ҳужум қилиши мумкин. Қора мамба ўз номини оғиз чизиғи рангидан олди. Йиртқичнинг териси зайтун, яшил, жигарранг, баъзида металл аралашмаси билан ажралиб туради.

Кассава (габонли илон)

Катта, қалин, заҳарли - сиз габон илонини шундай тавсифлашингиз мумкин. Жисмоний шахсларнинг узунлиги 2 метргача ўсади ва тана атрофи деярли 0,5 метрни ташкил қилади. Ҳайвонларнинг асосий хусусияти - бошнинг ноёб тузилиши - у учбурчак шакли ва майда шохларига эга. Ушбу турдаги илонларни тинч деб таснифлаш мумкин. Урғочилар жонли.

Анаконда

Анакондалар боа оиласига киритилган. Узунлиги 11 метр ва вазни 100 кг бўлиши мумкин бўлган энг катта илонлар. "Сув боа констриктори" дарёлар, кўллар, дарё бўйларида яшайди ва заҳарли бўлмаган судралиб юрувчиларни назарда тутади. Совуққон ҳайвонларнинг асосий озиқ-овқати балиқлар, сувда учадиган қушлар, игуаналар ва кайманлардир.

Пйтҳон

Узунлиги 7,5 метрга этган улкан заҳарли бўлмаган илон. Урғочилар қудратли танаси ва катталиги билан эркаклардан фарқ қилади. Питонлар кичик ва ўрта сутемизувчиларни истеъмол қилишни афзал кўришади. Улар кўп кунлар давомида леопар, порупин, шоқолни ютиб юбориши ва ўлжасини ҳазм қилиши мумкин. Ушбу турдаги илонлар керакли ҳароратни сақлаб, тухумни инкубатсия қилади.

Тухум истеъмол қилувчилар (Африка тухум илонлари)

Ҳайвонлар фақат тухум билан озиқланади ва узунлиги 1 метрдан ошмайди. Бош суягининг ноёб тузилиши туфайли кичик илонлар осонгина катта ўлжани ютиб юборишади. Сервикал ўмуртқа қобиқни синдириб ташлайди, тухум таркибини ютади ва қобиқ йўталади.

Нурли илон

Тана рангини зўр бўлмаган илонлар. Шахслар 1 метргача ўсади ва калтакесаклар, кичик кемирувчилар билан озиқланади.

Қуртга ўхшаш кўр илон
Судралиб юрувчиларнинг кичик вакиллари (узунлиги 38 см дан ошмайди) ташқи кўринишида тупроқ қуртларига ўхшайди. Уларни тош остида, буталар чакалакзорларида, тошли қияликларда топиш мумкин.
Заҳарли бўлмаган илонлар
Заҳарли бўлмаган илонларга совуқ қонли ҳайвонларнинг қуйидаги вакиллари киради: