Toshkent davlat iqtisodiyot

3.6. Sanoatda servis xizmatlarini ko‘rsatish 

Sanoat  mahsuloti  ta’minotchi  va  mijoz  o‘rtasida  munosabatlarning  yig‘indisi 

sifatida  ta’riflanadi.  Taklif  etilayotgan  servis  xizmatlari  mijoz  bilan  munosabatlarda 

umumiy  qiymat  yaratib,  asosiy  tabiiy  mahsulotni  to‘ldirib  turadi.  Xizmatlar  taqdim 

etishda  ta’minotchi-tashkilotning  ko‘plab  xodimlari  va  bo‘limlari,  jumladan,  ishlab 

chiqarish,  konstruktorlik,  transport  va  reklama  bo‘limi,  «buyurtmaga»  loyihalash 

bo‘limi,  sotuvni  rag‘batlantirish  bo‘limi,  kreditlash  bo‘limi  va  ta’mirlash  xizmati 

ishtirok  etishi  mumkin.  Sanoat  savdo  vakilining  asosiy  majburiyatlaridan  biri  – 

mijozlar  bilan  o‘zaro  aloqalar  jarayonida  barcha  ishtirok  etuvchi  shaxslarning  rolini 

rejalashtirish  va  muvofiqlashtirish  hisoblanadi.  Marketologning  asosiy  vazifalaridan 

biri  esa  –  turli  elementlarni  har  tomonlama  marketing  strategiyasiga  integratsiyalash 

sanaladi.  

Ko‘plab  sanoat  marketologlari  uchun  xizmatlarni  paketlash  tobora  muhim 

masalaga  aylanib  bormoqda.  Mutaxassislar  bazaviy  tovar  taklifiga  qaysi  xizmatlarni 

kiritish,  qaysilarini  esa  alohida  taklif  etish  (va  ularga  alohida  narx  belgilash) 

lozimligini  belgilashi  lozim.  Bu  murakkab  muammo  ildizlari  firmaning  biznes-

strategiyasiga  va  uning  bozorda  joylashuviga  borib  taqaladi.  O‘zini  to‘liq  xizmatlar 

paketi  taklif  etuvchi  korxona  sifatida  hisoblaydigan  firma  mijozda  to‘liq  xizmatlar 

paketi taqdim etish uchun xarajatlar qoplashni ta’minlaydigan yetarli darajadagi yuqori 

narxni oqlaydigan eng katta qiymat hissini yaratishi lozim. 

Aksincha,  ularning  mijoz  uchun  qiymat  taklifi  faqat  zarur  xizmatlarni  arzon 

narxlarda  taqdim  etishdan  iborat  bo‘lgan  bozor  qatnashchilari  ham  bor.  Mushkullik 

shundaki,  o‘zining  savdo  taklifini  xizmatlar  hisobiga  differensiatsiya  qiladigan 

korxona  bu  xizmatlar  xarajatlarini  qoplash  uchun  juda  qimmat  narxlar  taklif  etib, 

raqobatbardosh bo‘lmay qolish riskini aniqlashi mumkin. Ayniqsa, firma uchun uning 

asosiy  raqobat  raqobatchilari  –  marketing,  idora  qilish  va  ilmiy-tadqiqotchilik  ishlari 

---

 

61 

 

kabi  qo‘shimcha  funksiyalarga  ancha  kamroq  resurs  sarflaydigan,  kichik 

ixtisoslashgan korxonalar bo‘lgan holat xavflidir. 

Servis  xizmati  ko‘rsatish  turli  tarkibiy  qismlarining  ahamiyati  mijoz  bilan 

munosabatlar  xarakteri,  mahsulot  turi  va  uning  hayotiylik  davri  bosqichiga  qarab 

o‘zgaradi.  Servis  darajasining  yetarli  emasligi  marketing  dasturi  samaradorligini 

pasaytirishi,  taqdim  etilayotgan  xizmatlar  ortiqchaligi  esa  kuchli  raqobat  sharoitlarida 

xarajatlar  kattaligi  va  foyda  bo‘lmasligiga  olib  kelishi  mumkin.  Boshqa  tomondan, 

ishonchli  va  jalb  etuvchan  xizmatlar  paketi  mahsulot  differensiatsiyasi  va  bozorni 

segmentlashda  asosiy  elementga  aylanishi  mumkin,  bu  esa  korxonani  agressiv  narx 

raqobatidan himoya qiladi. 

Mijoz  uchun  risk  darajasi  yuqori  ekanligi  bilan  bog‘liq,  haqiqatda  yangi 

mahsulotlarni  bozorga  chiqarishda  texnik  xizmat  ko‘rsatish  va  foydalanishda  yordam 

berish marketing-miksning muhim tarkibiy qismlari bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha yangi 

sanoat mahsulotini muvaffaqiyat bilan ilgari surishda mijoz bilan birgalikda bajarilgan 

texnik  ishlanmalarning  ijobiy  natijalari  muhim  rol  o‘ynaydi,  ular  yangi  mahsulot 

potensial  mijozlar  uchun  naf  bilan  foydalanilishi  mumkinligini  ko‘rsatadi.  Bunda 

uning  muhim  texnik  xususiyatlarini  ham,  iqtisodiy  qimmatini  ham  namoyish  etish 

lozim.  Odatda  bu  faqat  laboratoriya  sinovlarida  emas,  balki  ishchi  sharoitlarda  ham 

muvaffaqiyat  bilan  qo‘llashni  nazarda  tutadi.  Yangi  material,  jarayon,  detal  yoki 

asbob-uskunalar elementining real iqtisodiy qiymati real ishchi vaziyatlarga maksimal 

darajada yaqinlashtirilgan sharoitlarda aniqlanishi mumkin. 

Asbob-uskunalar  elementlarini  ishlab  chiqishda  xaridor  va  sotuvchining  texnik 

hamkorligi  ushbu  elementlarni  o‘z  ichiga  oladigan  tizim  yaratishga  va  konstruksiyani 

takomillashtirishga  xizmat  qilishi  mumkin.  Detallar  va  materiallar  sotishda,  mahsulot 

ishlab  chiqish  va  ishlab  chiqarishning  mijoz  usullari  bilan  birgalikda  hamkorlik 

dasturlaridan foydalanish kerak. 

Ta’minotchining  ishonchliligi  va  texnik  savodliligi  uning  tovar  taklifining  juda 

muhim  elementlaridir.  Mahsulot  ishlab  chiqish  va  ishlab  chiqarish  jarayonlari  odatda 

mijoz uchun muayyan qimmatga ega ekanligi sababli u mazkur ishga sarmoya qilingan 

mablag‘larni  himoya  qilishdan  manfaatdor  bo‘ladi.  Ko‘rinib  turibdiki,  ta’minotchi  va 

---

 

62 

 

uning  alohida  xodimlari  bilan  ishonch  asosida  munosabatlar  zarur.  Bundan  tashqari, 

loyiha  natijalaridan birgalikda  foydalanish  bo‘yicha  ma’lum shartnoma  majburiyatlari 

ishlab  chiqish  mumkin.  Bu  patentlarga  ham  tegishli  bo‘lishi  mumkin.  Mijoz 

ta’minotchi  bilan  birgalikda  ishlab  chiqilgan  detallar,  materiallar  yoki  jarayonlardan 

belgilangan  muddat  davomida  eksklyuziv  foydalanish  huquqini  so‘rashi  mumkin. 

Ko‘pincha  mijozning  o‘zi  bunday  ishlanmalar  tashabbusi  bilan  chiqishi  mumkin  – 

yoki  konsepsiya  taklif  etadi,  yoki  ta’minotchiga  sinov  namunalarini  ishlab  chiqarish 

uchun  taqdim  etadi.  Demak,  tushunmovchiliklar  va  yuridik  muammolar  yuzaga 

kelishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun  ikkala  tomonning  majburiyatlari  imkon  qadar 

batafsilroq ifodalangan bo‘lishi lozim. 

Etuk  bozorlarda  talab  o‘suvchi  yoki  barqaror  bo‘lishi  mumkin,  lekin  agar 

ta’minotchilar o‘xshash mahsulotlar taklif etadigan bo‘lsa, raqobat kuchli bo‘ladi. Etuk 

bozorlarda  servis  xizmatlari  ko‘rsatishning  asosiy  elementlari  –  yetkazib  berish, 

deyarli  sezilmaydigan  texnik  takomillashtirish  va  sotuv  joyida  osonlik  bilan  olish 

mumkin bo‘lgan qo‘llab-quvvatlash. Agar mahsulot bir nechta ta’minotchi tomonidan 

raqobatbardosh  narxlar  bo‘yicha  taklif  etiladigan  bo‘lsa,  ochiqlikdagi  farq,  mahsulot 

sifati  va  texnik  xizmat  ko‘rsatishdagi  kichik  ustunliklar  ta’minotchi  tovar  taklifining 

juda  muhi  farqiga  aylanadi.  Mijozlar  uchun  –  tekshirilmagan  ta’minotchilar  bilan 

ishlashda  –  bozordagi  noaniqlik  ham,  bitim  tuzishdagi  noaniqlik  ham  juda  yuqori 

bo‘lishi mumkin. 

Servis xizmati ko‘rsatish darajasi an’anaviy taklif etiladigan mahsulotlar bozorida 

ko‘pincha  mijozning  servis  xizmati  geografik  joylashuvi  bilan  belgilanadi.  Etuk 

mahsulotlar  bilan  bog‘liq  holatda  servis  tashkiloti  xizmatlarning  hamma  joyda  ochiq 

bo‘lishini  ta’minlash  uchun  yetarli  darajada  rivojlangan  bo‘lishi  lozim  bo‘lgan  sotuv 

tarmog‘ining tarkibiy qismi bo‘lishi mumkin. 

Asbob-uskunalarni  sotishda  servis  xizmati  ko‘rsatishning  muhim  elementlariga 

ularni  o‘rnatish,  ekspluatatsiya  qilish  vata’mirlash,  shuningdek,  zaxira  butlovchi 

qismlar  va  ehtiyot  qismlar  mavjudligi  hisoblanadi.  Detallar  va  sarflanadigan 

materiallar  uchun  xizmat  ko‘rsatishning  asosiy  jihatlari  –  materiallar  mavjudligi  va 

ulardan  ishlab  chiqarish  vazifalarini  hal  qilish  uchun  foydalanishda  ko‘maklashish 

---

 

63 

 

hisoblanadi. Etkazib berish mijozlar tovar zaxiralarini saqlash xarajatlarini qisqartirish 

uchun  ularni  omborda  kichik  hajmda  saqlashni  afzal  ko‘radigan  hollarda  juda  puxta 

rejalashtirilgan bo‘lishi lozim. Bunday vaziyatda tovar zaxiralari belgilangan darajasini 

qo‘llab-quvvatlash  uchun  majburiyat  ta’minotchi  zimmasiga  yotadi.  Juda  yirik 

mijozlar  uchun  detallar  va  materiallar  ta’minotchilari  mijozning  ishlab  chiqarish 

quvvatlari  yaqinida  distributsiya  markazlari  yoki  ishlab  chiqarish  binolarini  qurishi 

lozim.  Bularning  barchasi  xaridor  va  sotuvchi  o‘rtasida  shartnoma  majburiyatlari  va 

uzoq muddatli shartnoma munosabatlarini o‘rnatishni talab qiladi.