Sotsiologiya

2. Ijtimoiy texnologiyalardan hududiy darajada foydalanish.

Ijtimoiy texnologiyalardan hududiy darajada foydalanish katta ahamiyatga ega bo’lib, u quyidagi sabablar bilan bog’liq.

Hududiy iqtisodiyotda murakkab hududiy strukturalar uchun maqsadni shakllantirish asosiy kontseptual – uslubiy muammolar qatoriga kiradi. Global darajada hududiy fanning maqsadli parametrlari inson mavjudligi va jamiyat faoliyatining me’yoriy maqsadlari hamda ontologik kategoriyalari bilan birlashadi. Qo’yilgan maqsadlar uni amalga oshirish uchun muvofiq bo’lgan tizimda namoyon bo’ladi va moddiylashadi.

Shuning uchun ham bu maqsadlarni o’z vaqtida va bexato qidirib topish va konkretlashtirish muhimdir. Chunki hududiy rivojlanish maqsadlari bozor iqtisodiyoti maqsadlari bilan to’g’ri kelmaydi. Hududiy maqsadlarda insoniyatning ko’p asrlik global intilishlari aks etgan¹⁹.

Zamonaviy hududiy dasturlash va tartibga solishga muvofiq maqsadli dasturlarda uch asosiy turdagi pirovard maqsadlar qo’yilgan bo’lishi kerak.

Birinchi tur maqsadlar ishlab chiqarishni oqilona joylashtirishga qaratilgan. U resurslarning yangi turlarini xo’jalik oborotiga jalb qilish va ulardan samarali foydalanish, hududiy xo’jaliklarni ixtisoslashtirish, turli majmualarni shakllantirish, shahar va qishloqlarni to’g’ri joylashtirishni o’z ichiga oladi.

Ikkinchi tur maqsadlar mamlakatning turli hududlarida bir xil ijtimoiyiqtisodiy yashash tarzini ta’minlashga yo’naltirilgan. Bu esa turli hududlarda daromad va bandlik darajasi hamda ishsizlik salbiy oqibatlarini kamaytirish, mehnat resurslarini kerakli yo’nalishda ko’chirishni rag’batlantirish, kam rivojlangan hududlar degradatsiyasining oldini olish bilan bog’liq.

Uchinchi tur maqsadlar resurs-iqtisodiy maqsadlari hisoblanadi. U tabiiy resurslardan ishlab chiqarishda foydalanishning oqilona ko’lamini o’rnatish, tabiatga salbiy antropogen ta’sirni bartaraf qilish yoki kamaytirish, turizm va aholining xordiq chiqarishi uchun shart-sharoit yaratishga yo’naltirilgan.

Ishlab chiqarish kuchlari va jamiyat hayot faoliyati rivojlanishining ob’ektiv talablaridan kelib chiqadigan ushbu maqsadlar hududiy dasturlarning ko’p maqsadli va kompleks xarakterini belgilaydi.

Ko’p tadqiqotchilar hududiy rivojlanishni hudud iqtisodiy imkoniyatlari o’sishiga tenglashtirishni rad etganlar. Hududiy rivojlanish hudud tuman faoliyati tartibi sifatida talqin qilinadi. U aholi yuqori turmush darajasi parametrlarining ijobiy rivojlanishiga hamda hududning ijtimoiy, xo’jalik, resurs, ekologik imkoniyatlarini muvozanatli qayta ishlab chiqarishga yo’naltirilgan.

Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, boshqarish hududiy darajasining asosiy vazifasi – ijtimoiy masalalar ustuvorligi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uyg’unligi, birligi hisoblanadi. Demak, har bir qabul qilinayotgan qaror o’zining kishilar yashash sharoitiga ta’sir ko’rsatishi nuqtai nazaridan baholanishi kerak. Yana shuni qayd etish kerakki, ijtimoiy masalalarni oldinma-ketin hal qilish ularning hududning iqtisodiy rivojlanish samaradorligiga ta’sir etish darajasiga ko’ra ham baholanishi lozim.

Hududdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda iqtisodiy tashxis (diagnostika) katta ahamiyat kasb etadi, u hududning ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlarini atroflicha tahlil qiladi va unga baho beradi.

Hududiy xo’jalikni tartibga solish va boshqarish iqtisodiy mexanizmining maqsadli modeli hududiy iqtisodiyot rivojlanishining faqatgina qayta ishlab chiqarish emas, balki muammoli aspektini ham o’z ichiga oladi.

Birinchi marotaba hudud muammosini hal qilishga dasturiy-maqsadli munosabat AQShda Tennessi daryosi vodiysidagi «falokat rayonlari»ning iqtisodiyotini ko’tarish bo’yicha keng miqyosdagi davlat tadbirini amalga oshirishda qo’llanildi. Ushbu hudud va mamlakat ilg’or shtatlari orasidagi iqtisodiy tafovutni bartaraf etish «Tennessi dasturi»ning bosh maqsadi bo’lgan. Tennessi daryosi vodiysini boshqarish federal agentligining asosiy vazifasi – Tennessi daryosi havzasini tartibga solishning yagona tizimini tashkil etish, daryoda kemalar qatnovi sharoitini yaxshilash, o’rmon ekish va hududda erning ahvolini yaxshilash, elektroenergiya ishlab chiqarishni rivojlantirishdan iborat.

Umuman olganda, xorijiy mamlakatlar ijtimoiy texnologiyalardan hududiy darajada foydalanishda katta tajribaga ega. Lekin o’ylamasdan foydalanish xavflidir. Boshqa mentallikka xos bo’lgan ijtimoiy texnologiyalarni boshqa madaniy zaminga o’tkazish kutilmagan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va psixologik reaktsiyani keltirib chiqaradi²⁰.

Turli salbiy jarayonlar sharoitida hududiy dasturlarning murakkablashuvi bilan iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik jarayonlarni boshqarish oshadi, ya’ni, boshqarish faoliyatining maxsus vositasi sifatida ijtimoiy texnologiyalarning roli o’sadi. Xordiq va madaniyat sohasidagi ijtimoiy texnologiyalarga katta e’tibor berish kerak. O’ylamasdan tarixiy birinchi ijtimoiy madaniy texnologiyalardan – milliy an’anaviy urf-odat, tartib, taomillar, zamonaviy ijtimoiy-pedagogik amaliyotda esa – eksperimental maktab-dasturlari (D.Kabalevskiy, B.Nemenskiy) estetik va badiiy tarbiyaning kompleks dasturlari, xalq ijodiyotining rivojlanishi, tarix va madaniyat yodgorliklarini qo’riqlash, oilaning xordiq chiqarishini tashkil etish kabilardan voz kechib bo’lmaydi.

Ko’plab zamonaviy ijtimoiy-madaniyat institutlarining faoliyati zamonaviy progressiv ijtimoiy texnologiyalar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Odatda ular sharoitga qarab, qator omillar hududdagi maorif, madaniyat, san’at, sport markazlarining mavjudligi, aholining ijtimoiy xordiq chiqarishi xarakteri hamda ularni amalga oshirish sharoitlari, hududdagi ijtimoiy-demografik, iqtisodiy, etnik va boshqa vaziyat bilan bog’liq ravishda shakllanadi.

Hududiy rivojlanish maqsadlari bozor iqtisodiyoti maqsadlari bilan bir xil emas, chunki ularda insonning ontologik, ko’p asrlik intilishlari mujassamlanadi.

Hududiy rivojlanishning umumjahon an’analari jamiyatning qadriyatga oid ko’rsatmalari va strategik vazifalariga yo’naltirilgandir.