|
To‘rtinchi uzoq muddatli ilmiy sikl
(1895-1944)ning boshlanishi
ilmiy inqilob bilan mos tushdi. Qaysiki, u tabiiy fanlar sohasida to ‘nta-
rishga olib keldi. D unyoning yangi m anzarasini shakllantirdi. Tabiatshu-
noslikda ilmiy inqilobning yetakchisi sifatida fizika fani xizm at qildi.
1895-1896-yillarda boshlab Rentgen nurlari va radiaktivlik M .Plankning
kvant nazariyasi (1900-y) A .Eynshteynning m axsus (1905-y) va umumiy
(1916-y) nisbiylik nazariyalari, T.Rezerford v aN .B o m in g (1913-y) atom
tuzilishi m odeli k ash f qilindi. Ilmiy inqilobning ikkinchi toMqini vaqti-
da ikki jahon urushi oralig‘ida D.Broyl - Shredingem ing to iq in sim o n
mexanikasi, T.Rezerfordning (1929-y) yangi k v a n t neytron (1932-y), po-
zitron m ezon (1935-y), atom yadrosining bo‘linishini ochilishi (1938-y)
fan tarixida muhim voqea b o ‘ldi. Atom fizikasining katta yutuqlari kelgu-
si atom erasining fundam ental asoslarini q o ‘ydi.
Biologiya fanining rivojlanishi fermentlar, vitam in v a garmonlar, vi-
ruslar va antibiotiklam ing k ash f etilishi, organizm va biosferada mod-
dalar alm ashinuvi m exanizm ining ochilishiga olib keldi. N.Vavilovning
asarlarida o'sim liklarni tizim lashtirish ilmiy asoslandi. G enetika fani ja-
dal rivojlandi. I.P.Pavlovning shartli reflekslar va oliy nerv faoliyatining
regulyatsiyasi yirik ilmiy kashfiyot bo‘ldi. B iologiya fanlarining turli
sohalarida katta yutuqlarga erishildi va ular qishloq x o ‘jaligi, sanoat va
tibbiyotda keng am aliy qo ‘llanila boshlandi. Bu o ‘z navbatida sanoatda
196
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
yangi sohaiar (vitamin, m ikrobiologiya), m editsina va farm okologiyada
yangi boMimlarning yaratilishi uchun tibbiy m ashinasozlik rivojlanishi-
ning asosi b o ‘ldi.
Texnika fanlarida elektr energiya va axborot uzatishning yangi tur-
lari (radio, televideniya), kim yoviy jarayonlarni turmush, tibbiyot (rent-
gen diagnostikasi) foydalanish, uzatish, takrorlashlarda yangi usullar
ochildi. M ashina va m exanizm lar nazariyasi, sam olyotsozlikning rivoj-
lanishi bilan bo g‘liq yangi bilim lar bilan toMdirildi (E.Sialkovskiyning
«Airodinam ika»si). Samolyotlar, tanklar, avtom obillarda ichki yonuv
dvigatelidan foydalanish jadal texnik v a ijtimoiy taraqqiyotga olib keldi.
Ijtimoiy fanlar sohasida bu davrda yetakchi an’ana m arksizm ning tez
sur’atlar bilan tarqalishi va rivojlanishi b o ‘ldi. V.Leninning asarlarida
m aksizm ning iqtisodiy nazariyasi rivojlantirildi. A grar sohada kapitalizm
taraqqiyotining o ‘ziga xos xususiyatlari (im perializm ) tadqiq qilindi.
Kapitalizm taraqqiyotining yangi bosqichiga xos belgilar ochib berildi.
Bilish nazariyasi, davlat taraqqiyoti m uam m olari ishlab chiqildi. G ‘arb
marksistlari ichidan Karl Kautskiy, E.Bem shteyn asarlarini k o ‘rsatish
mumkin. M arksistlar o ‘rtasida turli g ‘oya v a oqim lam ing kurashi kuc-
haydi. D avm ing oxirida m arkscha nazariya, I.V.Stalin v a jam iyatshunos-
lam ing asarlari vulgarlashtirildi. XX asm ing so ‘nggi choragida sotsiolo-
giyaning asoslari M .M .Kovalevskiy, P.A.Sorokin, N .D .K ondratyevning
asarlarida shakllantirilishi yirik voqea b o'ldi. E.D.Kondratyev (konyuk-
turaning katta sikllari) nazariyasini asosladi. A .A.Bogdanov (tekstolo-
giyaga) tizim li yondashuvni bayon qildi. E.D .Buxarinning o ‘tish davri
iqtisodiyoti ilmiy va am aliy jihatdan muhim o ‘rin egalladi. XX asm ing
10-20 yillarida ijtimoiy fanlar sohasida R ossiya yetakchi o ‘rinda edi.
Totalitar tuzum o ‘m atilishi bilan taniqli olim lar jism onan y o ‘q qilindi.
Ulam ing bir qismi esa xorijga ketishga m ajbur b o id i. G ‘arb m am lakatla
rida oldingi ilmiy siklda shakllangan jam iy at y o ‘nalishi yanada rivojlan-
di. Falsafada idealistik-subyektiv m aktablar (intuitivizm , neogegelchilik,
neopozitivizm , ekzistensializm va boshqalar) rivojlandi. Bu davm ing eng
yirik faylasuflari M ax v a Averanius, Rassel v a Sartrlardir.
Iqtisodiyot fanida J.M .K eynsning «Bandlik, foiz va pul um um iy
nazariyasi» asari katta voqea b o ‘ldi (1936-yil). Bu asarda inflyatsiya,
ishsizlik m uam m olari, tushkunlikka qarshi tadbirlar, taqchil moliya-
lashtirishga yangi nazariy yondashuvlar ishlab chiqildi. Takror ishlab
197
R. RAJABOV
chiqarish, pul jarayoni m uam m olariga davlat aralashuvining kuchayis-
hi asoslandi. K eynsning «konsepsiya»si o ‘n yillab davlat m onopolistik
kapitalizm ining ilmiy bazasi b o ‘ldi. A.Aftalon v a J.B .K layk daromad,
talab va ta k lif dinam ikasida o ‘zaro aloqani tadqiq qildilar. V.V.Leontev
v a L.V.Kantorovichning asarlarida iqtisodiy-m atem atik tahlil metodlari,
sohalararo balans keng tarqaldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
