Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

5. 
Beshinchi  uzoq  muddatli  sikl  urushdan  keyingi  davrda
 
(50-60-yillarning cho‘qqisi) 
rivojlandi  va amaliy  xarakterga  ega bo‘lib, 
fundamental  to‘ntarish vaqtida o‘zlashtirilgan zahirani  o ‘zlashtirishga qulay 
imkoniyat b o id i. Ilmiy texnika inqilobi ishlab chiqarishning fan hajmi  dara- 
jasini  o ‘stirishga yordam  berdi.  Texnikaning qator yangi yo'nalishlari  (atom 
energetikasi,  kosmonavtika,  sintetik  qatron,  gerbitsidlar va  boshqalarni  ish­
lab chiqarish) yaratishga olib keldi. Fan davlatning birinchi ahamiyat beradi- 
gan ustivor yo‘nalishi bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotlarga xarajatlar va innovatsiyalar 
jadal  sur’atlar  bilan  o‘sdi,  shuningdek,  olimlar  soni  ham  keskin  ko'paydi. 
Lekin  XX  asrning  60-yillari  oxiridagi  ilmiy to‘ntarish  energiyasi  asosan  tu- 
gab  borayotgani yaqqol ko‘rindi. Yangi kashfiyotlar va ixtirolar qo‘shimcha 
bo‘lib, xususiy xarakterga ega edi. Fanning yalpi tushkunligi shart-sharoit- 
lari yetilib kela boshladi. Bu keyingi o ‘n y illik la rd a to ‘lah ajm da ko‘rindi.
Atom  tadqiqotiga  ustivor  aham iyat  berildi.  Bu  qator  yangi  elem ent 
zarralarni  k ashf etilishiga  tezlashtiruvchi  -   sinxrofazotronlam ing  yara- 
tilishiga  olib  keldi  va  harbiy  ishda  atom  va  vodorod  qurolini  yaratish 
asosida  inqilobni  am alga  oshirdi.  K eyinchalik  energetikada  atom  elektr 
stansiyalam ing jadal qurilishi  boshlandi.
Fizikaning yangi  y o ‘nalishi  -  kvant elektronikasi  paydo  b o ‘lib,  lazer 
texnikasining yordami bilan energiyani  o ‘zlashtirish va foydalanishga si- 
fat jihatdan yangi turini o ‘zlashtirish uchun yangi nazariy poydevor yarat­
di.  R adio-elektronika va kibem etikaning yutug ‘i  sifatida elektron  hisob- 
lash  m ashinalari,  yangi  avtom atlashtirish  va  axborotni  takror  ishlashni 
k o ‘rsatish mumkin.
K osm osni  o ‘zlashtirish  tabiiy  fanlam ing  sintezi  jarayonining  sifat 
jihatdan  yangi  darajasida  o ‘z  ifodasini  topdi.  Texnikaning  yangi  sohala- 
ri:  kosm ik  m atem atika,  kosm onavtika va  boshqa  m aterialshunoslik yoki 
metallurgiya,  optika  v a  raketa  texnikasi,  kosm ik  biologiya,  meditsina, 
astronom iya,  geologiya va boshqalar  paydo  bo‘ldi.  Biologiya  fanida  bir 
necha kashfiyotlar qilindi. DNK ning strukturaviy modelini kashf qilganlari 
uchun D. Aotson va F.Krik Nobel  mukofotini  oldilar (1962-yil).
198

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Kimyo  fanining  minerallar,  metallar,  qotishm alar  kim yosi  um um iy 
nazariyasi  jadal  sur'atlarda  rivojlandi.  Katalizatorlam i  keng  q o ‘llash 
boshlandi.  Polimerlar,  sintetik  tolalarni  ishlab  ehiqarish  uchun  yangi 
buyum lar  sintezlashtirildi.  Oldindan  belgilangan  xossalar  bilan  sinte­
tik  buyum larni  sun’iy  o ‘g ‘it,  gerbitsid,  pestidsidlam i  yaratilishi  qishloq 
xo‘jaligida  «Yashil  inqilob»ning  unsurlaridan  biri  boMdi  va  xo‘jalikni 
kim yoviylashtirishning shiddatli rivojlanishiga olib keldi.
Amaliy  kim yo  mineral  o ‘g ‘itlar, plastm assa,  sintetik tolalarni  om m a­
viy  ishlab  ehiqarish  y o ‘lini  ochdi.  Neftni  chuqur takror  ishlash,  buyum - 
lam ing  elektrokim yoviy  yem irilishi  m ikrobiologiyaning  rivojlanishiga 
sabab  b o ‘ldi.  Tez  rivojlanayotgan  xalq  x o ‘jaligi  ehtiyojlari,  m etallurgi- 
ya,  am aliy  kimyo,  foydali  qazilm alarni  razvedka  qilish,  qazib  olish  va 
boyitish  sohalarida tub  burilishlarga  olib  keldi.  M ashina  va texnologiya 
jarayonlari  tubdan  yangi  tizim lar  (poMatni  uzluksiz  quyish,  foydali  qa- 
zilm alam i geofizik,  geokim yoviy  razvedka qilish m etodlari,  ulam i qazib 
olish geotexnologiyasi),  xom ashyoni chiqitsiz qayta ishlash texnologiya- 
si texnik fanlarning yirik yutuqlariga tayandi.
Iqtisodiy  o ‘sish  nazariyalari  rivojlandi  (A.Hansen,  P.Samuelson  va 
boshqalar).  Iqtisodiyotning davlat  boshqaruv  mexanizmi  va uning  struk- 
turali o ‘zgarishlari J.Gelbrayt tom onidan tadqiq qilindi. G ‘arb malakatlari- 
da sotsiologiya (P.Sorokin),  ijtimoiy  psixologiya katta yutuqlarga erishdi.
Ilmiy  texnika  inqilobining  yagona  oqim ida  fan  va  ishlab  chiqarish­
ning  integratsiyasi  ijobiy  va  salbiy  jihatlarga  ega  edi.  Innovatsiya jara- 
yonlarining  tezlashuvi  am aliyotda  ilmiy  yutuqlardan  foydalanish,  ilmiy 
ishlab  ehiqarish  komplekslari,  birlashm alarining  sonini  o ‘sishi,  yangi 
g ‘oyaning  tu g ‘ilishidan  uni  realizatsiyasigacha  uzoq  y o ‘lning  qisqarishi 
bu  ijobiy  edi.  Fan  ishlab  ehiqarish  bilan  q o ‘shilib,  o ‘zining m ustaqilligi, 
inqilobiy ruhini y o ‘qotib borishi salbiy jih at edi.
Kechagi  kunni  ifodalaydigan,  yanada  keksayib  borayotgan  ishlab 
chiqarishning buyurtm alarini so‘zsiz bajaruvchisi boMish bu fanning  sal­
biy holat edi. Bu salbiy jihatlar fanning bir qism i, ayniqsa, am aliy fanning 
konservatizm i  va  inersiyasini  kuchaytirdi.  N avbatdagi  ilmiy  va  texno­
logik  to ‘ntarishga  to ‘siq  bo‘ldi.  Fanning  davlatlashuvi  va  m ilitarizatsi- 
yalashuvi  m islsiz  hajm larga  yetdi.  Bu  asosan  davlat  byudjeti  hisobidan 
qoplanadigan fundamental va harbiy tadqiqotlarga ajratiladigan ulkan xa- 
rajatlar bilan bog‘liq edi.  U yoki bu sohada ilmiy tadqiqotlaming qam rovi va
199

---

R. RAJABOV
tuzilm asi  davlat  ustuvorligi,  am aldorlam ing  o‘zboshim chaligiga yanada 
qaram   bo'ldi.  D avlat uchun insoniyatni  qirg‘in qilishning katta q u w a tg a  
ega bo‘lgan vositalarini yaratish ustuvor aham iyat kasb etdi.
Yer  sayyorasi hududlarida xomashyo,  yoqilg‘i-energetika zahiralarining 
notekis taqsimlanishi, turli mamlakat va hududlaming notekis taraqqiyoti xo­
mashyo,  yoqilg‘i-energetika zahiralariga ega  bo‘lish  uchun  turli  mamlakat­
lar o‘rtasida  harbiy  siyosiy  raqobatni  kuchaytirdi.  Qonli  urushlar yuz  berdi. 
Davlat va jamiyatlarni qurol-yarog‘  ishlab chiqarish sohasiga juda katta mab- 
lag‘lar  sarflandi.  Eng  yaxshi  asbob-uskunalar,  eng  yuqori  tafakkur  bevosita 
insonga xizmat qiladigan  fan-texnika yo‘nalishlarini chekkaga surib  qo‘yib, 
harbiy  sohaga  yo‘naltirildi.  Ikkinchi jahon  urushidan  keyin  bu jarayondan 
faqat Yaponiya o ‘zini xoli qildi. Yaponiya harbiy ehtiyojlar (yalpi ichki mah- 
sulotning  1%  dan  ko‘p  bo‘lmagan)ga  xarajatlar  ulushini  qonun  yo‘li  bilan 
cheklab  qo‘ydi.  Yaponiyada  fan,  texnologiyalarni  rivojlanishi  va  ta’lim  so­
hasiga juda katta mablag‘lar  qo‘yildi.  Harbiy  xarajatlar  keskin  qisqartirilib, 
fan-texnika yangiliklari  ishlab chiqarishga jadal  tadbiq  etildi.  Bu o ‘z navba- 
tida jamiyatning  iqtisodiy-ijtimoiy  sohasiga  ijobiy  ta’sir  qildi.  XX  asming 
70-yillariga kelib Yaponiya yuqori texnologiyalar,  axborot texnologiyalarga 
asoslangan  postindustrial jamiyatga  ega  bo‘ldi.  Shu  bilan  birga Yaponiyani 
jahon  bozorida  maishiy  texnika  ishlab  chiqarishda  yetakchi  o ‘ringa  chiqib 
olishiga boshlang‘ich asos bo‘ldi.
T ayan ch  ib o ra la r:  M a’naviy  dunyo,  Sharq  ilmiy  tafakkuri,  «K itob 
at-tarix», A l-Farg‘oniy,  Ibn  Sino, Al-Beruniy,  Sharq  uyg‘onish davri,  ik­
kinchi  oqim,  Vizantiya fani,  Renessans  davri,  ilmiy texnika inqilobi.
Savol va  to p s h iriq la r: