Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

2  Muhammadjonov A.7-sinf 0 ‘zbekiston tarixi  121-122 - betlar
187

---

R. RAJABOV
M ashhur ensiklopedik olim Abu Rayhon Beruniy (973-1048-y) astro- 
nomiya, fizika, m atem atika,  geologiya,  geodeziya,  geografiya, m ineralo- 
giya,  tarix  singari  fanlar y o ‘nalishida ulkan  kashfiyotlar  qilgan  qom usiy 
bilim  sohiblaridan biri  hisoblanadi.
Uning  shoh  asarlari jum lasiga  «Qadim gi  xalqlardan  qolgan yodgor- 
liklar»,  «X orazm ning  m ashhur  kishilari»,  «Hindiston»,  «M a’sud  qonu- 
ni»,  «M ineralogiya»,  «Saydana»,  «A strologiyaga kirish»,  «Astronom iya 
kaliti»,  «Jonni  davolovchi  quyosh kitobi»,  «Ibn  Sino  bilan  yozishm alar» 
singari  asarlam i  kiritish  mumkin.  Beruniy  asarlari  k o ‘p  asrlardan  buyon 
sharq-u g ‘arbda keng tarqalib, ulardan foydalanilm oqda. U o ‘zining fala- 
kiyotga oid  asarlarida Kopernikdan  qariyb  5  asr m uqaddam  Yeming Qu­
yosh atrofida aylanishi  haqidagi fikm i  o ‘rta asrlarda birinchi  bo‘lib ilgari 
surdi.  Yeming  dum aloq  shaklda  ekanligini  asoslab  berdi.  U  dunyoning 
geografik xaritasini v a globusni yaratdi  ham da Am erika qit'asining mav- 
judligini Kolum bdan  oldin  ilmiy asosladi.
Jahon  fani  ravnaqiga  katta  hissa  q o'shgan  U yg'onish  davri  dahola- 
ri  qatorida  yurtdoshim iz  Abu  N asr  Farobiy  (873-950-y.y)  alohida  o ‘rin 
egallaydi.  0 ‘zining  qom usiy  bilim lari,  ayniqsa,  falsafa  sohasidagi  ulkan 
xizm atlari  bilan  u  «A l-m uallim   as-soniy»  (Tkkinchi  m uallim ), Arastudan 
keyin  «Sharq Arastusi»  nomi  bilan mashhurdir.
U tabiiy va ijtimoiy fanlargaoid  160 dan ortiq asar yaratgan. Ayniqsa, 
falsafa  ilmini  rivojlantirishga  katta  hissa  q o ‘shgan.  Forobiy  Arastuning 
«M etafizika»,  «Etika»,  «Ritorika»,  «Sofistika»  singari  shoh  asarlarini 
chuqur  ilmiy  sharhlash,  m azm un  m undarijasini  ilm iy-nazariy tahlili  fan­
ga q o ‘shilgan  ulkan  hissa edi.  Farobiyning  «Ilm lam ing  kelib chiqishi  va 
tasnifi»,  «Falsafaga  izohlar»,  «Fozil  odam lar shahri»  singari  asarlari  al- 
lom a qiziqish doirasi v a m a’naviy olam ining nechog‘lik kengligi, teranli- 
gidan  darak beradi.  Turkistondagi  fan  yutuqlari  yangi  davrda Yevropada 
ilmiy  bilim lam ing rivojlanishi uchun ju d a m uhim  aham iyat kasb etdi.
Ikkinchi  oqim  -  V izantiya  fani  b o ‘lib,  Yunon-Rim  dunyosi  fanining 
bevosita vorisi  edi.  V izantiyalik  m ashhur  olim  Lev  M atem atik  (VTII  asr 
oxiri  IX  asm ing  60-yillarida)  matematika,  fizika,  m exanika,  falsafa,  as­
tronom iya,  tibbiyot  sohalarida  asarlar  yozdi.  U  birinchi  b o ‘lib  harflami 
arifm etikaning belgisi sifatida ishlatdi.  M ixail Psel  (1018-1096/97-yillar) 
olim -ensiklopedik bo‘lib, falsafa bilan shug‘ullanib, m antiqning asoslari-
188

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
ni  yaratdi.  N ikifor Grigorial  (1295-1360-yillar) Arastu  g ‘oyalarini  rivoj- 
lantirdi,  kalendar islohotini tak lif qildi.
Georgiy  Plefon  (1360-1452-yillar) Aflotunning muxlisi b o ‘lib,  uning 
g ‘oyalarini  o ‘zining  «Qonunlar»  falsafiy-diniy  asarida  rivojlantirdi.  U 
Florensiyada Platon akadem iyasini takror tiklashga erishdi.
Uchinchi  oqim  -  sharq  va  antik  ilmiy  tafakkum ing asoslarini  qabul 
qilgan G ‘arbiy Yevropa fani k o ‘pincha tadqiqotlarda o ‘z y o ila rin i tanlab 
am alga oshirdi  ham da o ‘rta asr Yevropasining ilmiy  m erosini yaratdi.
0 ‘rta asr Yevropasining birinchi ensiklopedik olimi vestgot Ispaniya- 
si  olimi  Sevilyalik  Isidor  edi  (570-630-yillar).  Uning  20  kitobdan  iborat 
katta («Etim ologiya» yoki «B oshlang‘ich») asarida grammatika, ritorika, 
dialektika,  geom etriya,  kimyo,  astronom iya  kabi  ilmiy  bilim lar  to ‘plan- 
gan edi.
XI-XI1  asrlar Yevropa fani  uchun  xos  b o ‘lgan  xususiyat -  bu Arastu 
ta ’lim otining  katolik  ilohiyatshunosligi,  aqidaparastligining  rivojlanishi 
bilan  sintez qilishni  am alga oshirishga urinish  edi.  Bu  sohada Fom a Ak- 
vinskiy  (1225/26- 1277-yy.)  faoliyatini  k o ‘rsatish  m um kin.  U  o ‘z  asarla- 
rida e ’tiqod va bilim ni m urosaga keltirishga urindi.  Bilim ning qim m atini 
tan oldi,  lekin  din aqidalariga birinchilikni berdi.
Tabiiy  va  amaliy  fanlar  rivojlandi.  Pizanlik  Leonardo  Fibonachchi 
sharq algebrasi va hind hisobini Yevropa faniga kiritdi.  Uning «H isoblar 
kitobi»  (1202-y)  asari  m atem atikaning rivojlanishi  va uni  injenerlik  ishi, 
qurilishda am alda qo‘llashga im koniyat yaratdi.
Yevropa ilmiy  bilim ining o ‘sishida tub burilish XV-XVI  asrlar oxiri­
da yuz bergan  ilmiy  inqilob  b o ‘ldi.  Din  aqidalaridan  xoli  b o ‘lgan,  am al­
da  to ‘plangan  dalillam i  um um lashtirish  asosida  dunyoning  yangi  ilmiy 
m anzarasini  yaratish  vaqti  keldi.  Bu  dunyoni  keyingi  asrlarda  industrial 
o ‘zgartirish  uchun  asosni  q o ‘ydi.  Ilmiy  kashfiyotlar va texnik  ixtisoslar- 
ning soni keskin o ‘sdi.
Ilmiy inqilobni bubosqichida tabiiy fanlam ingyutuqlari yaqqol k o ‘ri- 
nadi.  Fizika  fanining turli  sohalari -  m exanika,  statika,  optika,  gidravli- 
ka tez rivojlandi.  M atem atika yanada keng rivojlandi.  Logarifm lar k ashf 
qilindi.  Trigonom etriya,  sferik  geom etriya  takom illashdi.  A nalitik  geo­
m etriya yaratildi.  Kimyo, biologiya, zoologiya, geologiya va m ineralogi- 
yada yangi  bilim lar ja m g ‘arila boshlandi.  G eografik qarashlar kengaydi. 
Iqlim,  shamollar,  dengiz  oqim larini  o ‘rganish  boshlandi.  Gidrografiya,
189

---

R.  RAJABOV
okeanografiya  fanlari  paydo  bo ‘ldi.  K artografiya  takom illashdi.  Sharq 
m am lakatlari, ayniqsa,  0 ‘rta O siyoda bu davrda bog‘lar barpo qilinib, bu 
bog‘larda  dunyoning  turli  burchaklaridan  o ‘sim liklar  to ‘plandi.  Bunday 
bog‘lar A m ir Temur  bog‘lari  (Sam arqandda),  B obur  bog‘lari  (A fg'onis- 
ton va H indistonda) tarixdan  m a’lum.  Yevropada birinchi botanika bog‘i 
Italiyada,  keyin esa boshqa m am lakatlarda paydo  bo‘ldi.
Ilm iy  texnika  inqilobining  nam unalari  Leonardo  da  Vinchining  gid- 
ravlika  va  m exanika  sohasidagi  yutuqlari,  N ikolay  Kopernikning  gelio- 
sentrik tizimi,  Tixo  Brage,  Iogan  K epler va Galileo G alileyning astrono­
m iya  sohasidagi  yutuqlari  edi.  0 ‘sha  davm ing  buyuk  ingliz  olimi  Isaak 
Nyuton  (1643-1727-y.y)  klassik  fizikaning  asoschisi  b o ‘ldi.  U  butun 
dunyo tortilish qonunini  ochdi.  Bu  olim  N .K opem ikning  astronom iyada 
boshlagan  to ‘ntarishini  tugalladi.  Differensial  va  integral  hisoblashlarni 
ishlab  chiqdi.  O ptika  sohasida  kashfiyotlar  qildi.  Birinchi  reflektorli  te- 
leskopni yaratdi.
Ijtimoiy fanlarda ijobiy siljishlar yuz berdi.  M ashhur faylasuf Frensis 
Bekon (1561-1626-y.y)  barcha bilim lam ing asosi tajriba degan xulosaga 
keldi.  U ingliz m aterializm ining asoschisi  edi.  F.Bekon  insonga tabiat us- 
tidan hukm ronlikni  berishi  lozim bo‘lgan fanlarning rivojlanish dasturini 
ishlab chiqdi.
M atem atik va fay lasuf R ene D ekart (1596-1650-y.y) analitik geom et- 
riyaning  o ‘zgaruvchan  kattaliklar tushunchasini  q o ‘llab,  m atem atika  fa- 
nining rivojlanishiga katta hissa q o ‘shdi.  U kosm ogonik nazariyani ilgari 
surdi. Bu nazariyaga k o ‘ra, Q uyosh tizim ining yuzaga kelishi v a qurilishi 
uzoq rivojlanish y o ‘li natijasidir.
Birinchi  ilmiy  jam iyatlar  sharq  m am lakatlarida  vujudga  keldi. 
B ag‘dodda  «Bayt  ul-hikm a»  (D onolar  uyi),  xalifa  M a’mun  akademiya- 
si  (IX  asr),  X orazm da  X orazm shoh  M a’mun  akadem iyasi  (XI  asr),  Sa­
marqandda U lug‘bek akadem iyasi (X V  asr) buning misolidir.
Yevropada birinchi ilmiy jam iyatlar XVII asrda paydo b o ‘ldi. London 
qirollik jam iyati (1662-y.), Fransuz qirollik akadem iyasi (1666-y.) tashkil 
topdi. A kadem iyalar fanlararo  tadqiqotlam i  ilmiy  um um lashtirish  uchun 
imkoniyat yaratdi.  Davlat tom onidan akadem iyalarga hom iylik qilindi.
Sanoatdagi yutuqlar m exanika va pnevm atika fanlarining rivojlanishi­
ga yordam   berdi.  Ishlab  chiqarish  ehtiyojlari  fanning jadal  taraqqiyotiga 
olib keldi.
190

---

______________________________________________________J a h o n   s i v i l i z a t s i y a l a r i   t a r i x i