|
2.Postindustrial sivili/.atsiyaga o‘tish davrining mazmuni va ta
rixiy hajmlari.
Insoniyat hozirgi kunda o ‘tish davriga kirganiga shubha
yo ‘q. Bu to ‘g ‘risida tarixiy dinam ikaning uch asosiy param etrlari gu-
vohlik beradi: o ‘zgarishlar tezligi go‘yoki buzilm as tuyilgan, yillar, o ‘n
yillar, hatto, yuz yillarda shakllangan jam iyat to ‘satdan bir necha oylar,
hatto, kunlarda tubdan o'zgardi. U lam ing chuqurligi, siljishlar jam iyat
piram idasining barcha qavatlari va barcha xonalarida kuzatiladi. G eog
rafik hajm lar beqiyos (bu toshib ko'pirayotgan o ‘zgarishlar girdobiga
tortilm agan birorta m am lakatni k o ‘rsatish m um kin emas). Jadal va qi-
yinchilik bilan jam iyat hayotining barcha qirralariga tegib o ‘tgan keskin
tushkunlik sharoitida barcha odatdagi turg‘un boMgan holatlarda mavjud
boMgan tartib-qoidalar o ‘zgaradi, kelajak jam iyat azob bilan tugMladi.
Yaqqol k o ‘rinadiki, bu
0
‘zgarishlar, joriy yuz beradigan holatlar mun-
tazam m am lakat va qit’alam i larzaga keltiradigan o ‘rta muddatli sikllar-
dan farq qiladi va uning doirasidan chiqadi. Bu tarixiy o ‘zgarishlam ing
mohiyati va m iqyosini qanday baholash kerak v a bu o ‘tish davri qaysi
tarixiy siklga tegishli? Bu savolga uch javobni berish mumkin:
1.
Industrial sivilizatsiya doirasida uning dinam ikasida navbatdagi
bosqich uzoq muddatli tarixiy sikllarning alm ashuvi yuz beradi. Yetakchi
texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy ukladlar, hukm ron ilmiy, madaniy,
m afkuraviy paradigm alar bir-birini alm ashtiradi. Bunday holda industrial
jam iyatning asoslari o ‘zgarm ay qoladi, faqat ulam i amalga oshirishning
shakllari va m exanizm larigina o‘zgaradi. Episentrda oMish davri o ‘n yil
atrofida boMadi va o ‘sadigan toMqin asoslarini ikki, uch o ‘n yilliklarda
tayyorlaydi. C hekka hududlarda bu jarayon kechroq boshlanadi v a yana
uzoq m uddatga cho‘zilishi mumkin. Lekin dunyo taraqqiyotining shid-
datli o ‘zgarishlari ta ’siri ostida jarayonlam ing boshlanishi va muddatlari
qisqarishi mumkin.
U kladlam ing alm ashayotgani ijtimoiy hayotning barcha sohalaridagi
aniqlangan ko‘pgina o ‘zgarishlar bilan tasdiqlanadi. Am m o birinchidan,
to ‘ntarishning chuqurligi uzoq muddatli sikllar uchun xos boMgan hodi-
salardan oshib ketdi: yuz yillar davom ida shakllangan industrial sivili-
2 2 5
R. RAJABOV
zatsiyaning asoslari darz keta boshlaydi. Ikkinchidan, kutilm agan o ‘tish
davrining davom iyligi yarim asrlik sikllarga xos boMgan m uddatlardan
o ‘sib ketadi. Ikki o ‘n yillik o ‘tsada «yerosti qim irlashlari» va «vulqon-
ning qaynashi» to ‘xtam adi. Shunday vaziyatda, yanada m iqyosi kattaroq
k o ‘rinishdagi tarixiy sikllarga m urojaat qilish lozim.
2. Insoniyat X X asm ing so‘nggi choragida postindustrial sivilizatsi
yaga o ‘tish davriga kirdi. Yuqori uzoq m uddatli (sivilizatsiya) sikllam ing
alm ashuv jarayoni boshlandi. To‘ntarishning chuqurligi va davomiyligi
tushunarli bo ‘la boshladi. Industrial jam iyatning asoslari, ishlab chiqaris
hning m ashinalashgan tuzum i, iqtisodiy va siyosiy hokim iyatning o ‘sib
borayotgan konsentratsiyasi, odam ning ulkan texnik, iqtisodiy v a ijtimo
iy-siyosiy tizim lam ing zarrasi, vintchasiga aylanishi - bulam ing barchasi
o ‘tm ishga ketadi.
Yangi postindustrial jam iyat (sivilizatsiya)ning asoslari tu g ‘iladi.
Shunday holda, ketayotgan sivilizatsiyaning so ‘nggi fazasi v a keladi-
ganning birinchi fazasi vaqt b o ‘yicha to ‘g ‘ri keladi. Bu o ‘tish davrining
m ohiyati uzoq m uddatli tarixiy siklning uzunligiga teng boMgan uning
taxm inan yarim asrlik davom iyligining m ohiyatini belgilaydi. A na shu
tarzda sivilizatsiya tushkunligi uzoqligi va nihoyasi m azm uni oldindan
hal qilinadi. 0 ‘tish davrida texnologiyalar, iqtisodiyot, ijtim oiy-siyosiy
tuzum ning aralashligi ham da jam iyatning barcha sohalarida bir-birini
kuchaytiradigan tushkuniiklar qatori bilan tafsiflanadi. Yangi jam iyat
ning tugMlayotgan ukladlari (texnologik, iqtisodiy, ijtim oiy-iqtisodiy) va
yangi sivilizatsiya belgilarini o ‘zida olib boradi va o ‘tish davri boMgani
uchun, ulam ing yetarlicha samaradorligi boMmagani, qiyin shakllanishi
bilan shartlanadi. Faqat ikkinchi tarixiy (uzoq muddatli siklda) postindus
trial sivilizatsiya o ‘zining shaxsiy asosida quriladi.
3. Uchinchi tarixiy supersiklga o ‘tish boshlanayotganidan guvohlik
beradigan belgilar bor, qachonki, ular bir-biri ortidan borayotgan sivili-
zatsiyalar triadasini qam rab oladi. Agarda, keyingi ikki sivilizatsiya da
vom ida shakllangan tarixiy shaklning jadallashuv su r’ati saqlanib qolsa
(har bir keyingi bosqich oldingiga qaraganda, 1,5 m arta qisqaroq). Uning
jadallashuv sur’ati 1,4 m artagacha qisqaradi. Shunda navbatdagi super-
siklning vaqtinchalik doirasi ikki variantda 7-jadvalda berilgan ko‘rinish-
da tasvirlanadi.
2 2 6
Jahon sivilizatsiyalari tarix i
Do'stlaringiz bilan baham: |
