Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari

Avvalgi sanoat inqiloblari


Ma’lumki, tarixda 3 ta sanoat inqilobi yuz bergan bo‘lib, ular quyidagilar bilan bog‘liq bo‘lgan:

1. Bug‘ dvigatelining ixtiro qilinishi, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish (XVIII asr oxiri);

2. Elektrlashtirish, konveyyer, mehnat taqsimoti, ommaviy ishlab chiqarish (XIX-asr oxiri – XX asr boshi);

3. Elektronika, axborot texnologiyalari industriyasi, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish (XX asr oxiri).




“Industriya 4.0”


Endi esa, to‘rtinchi sanoat inqilobi deb nomlanayotgan taraqqiyot omili – axborot texnologiyalarini sanoatga chuqur integratsiyalashtirish (“kiberfizik tizimlar” yoki CPS) orqali amalga oshirilmoqda.

“Industriya 4.0” atamasi 2011-yilda Yevropada paydo bo‘lib, Gonnover shahridagi sanoat ko‘rgazmalaridan birida Germaniya hukumati tomonidan axborot texnologiyalarini ishlab chiqarishga keng tatbiq etilishi e’lon qilingandi.

Buning uchun rasmiy shaxslar va mutaxassislar ishtirokida tuzilgan maxsus guruh tomonidan Germaniyadagi sanoat korxonalarini “aqlli” korxonalarga aylantirish strategiyasi ishlab chiqildi. Bundan o‘rnak olib, boshqa davlatlar ham yangi texnologiyalarni tatbiq etishga kirishdilar va hozirda “Industriya 4.0” g‘oyasi butun dunyoni zabt etishni boshladi.

Keling, “Industriya 4.0” atamasi nimani anglatishini tushunib olaylik. Voqelikning negizini anglatuvchi “Ashyolarning interneti” (Internet of things) yoki “Barcha narsaning interneti” (Internet of everythings) nomli yanada umumiy atama mavjud bo‘lib, unga ko‘ra, mavjud internet tarmog‘iga oddiy narsalarning ham ulanishini tushunamiz. Bu hamma narsaga taalluqli bo‘ladi – maishiy texnika, jihozlar, avtomobillar, binolar va albatta, sanoat va qishloq xo‘jaligini qamrab oladi.

Shunday qilib, “Industriya 4.0” bu – “Ashyolarning interneti” omillarini ishlab chiqarishga tatbiq etishdir. Buning sanoatdagi misolini ko‘rish uchun shunday uskunani tasavvur qilingki, u ish jarayoni uchun kerak bo‘lgan dasturlarni tarmoqdan o‘zi oladi, o‘zining eskirishini tahlil qiladi, ehtiyot qismlarni ombordan tezkor buyurtma qiladi va o‘z ishini yaxshilash uchun mustaqil o‘rganishi ham mumkin. Qishloq xo‘jaligida esa, tuproqdagi uzatkichlar (datchiklar) yerni sug‘orishni ob-havo ma’lumotiga ko‘ra avtomatik ravishda nazorat qiladi. Bunday misollar ko‘plab topiladi.

“Industriya 4.0”ning asosiy xususiyati – ishlab chiqarish jarayonining barcha tarkibiy qismlarining (korxona uskunalari va uning axborot tizimlari – ombor va logistika hisobi, buxgalteriya, boshqaruv va boshq.) ishida insonning aralashuvini borgan sari kamaytirgan holda, muayyan maqsadni amalga oshirish uchun boshqa tizim va odamlar bilan o‘zaro faoliyat yuritishdan iboratdir.

Internet va simsiz aloqa texnologiyalarining rivojlanishi natijasida “istagan vaqtdagi kommunikatsiya”ga ega bo‘ldik, smartfonlar va planshetlar esa “istagan joydagi kommunikatsiya” tamoyilini amalga oshirishga imkon berdi. Hozir esa, mashinalar boshqa mashinalarni yaratishni boshlaydigan, hayotimizni tubdan o‘zgartiruvchi yangi inqilob ostonasidamiz.

Ishlab chiqarish sohasini batamom o‘zgartirilishini inqilob deb atalishining sababi – o‘zgarishlar yuzaki emas, balki radikal ravishda amalga oshib, industriya boshidan oxirigacha qayta quriladi. Biznes modellar o‘zgaradi, yangi kompaniyalar paydo bo‘ladi, yangi “inqilobchilar” safiga kirishga ulgurmagan, ko‘p yillik tarixga ega jahonga mashhur brendlar kasodga uchrab, yo‘q bo‘lib ketadi.

Hozirda mijozlarning xatti-harakati o‘zgarmoqda, ular individual yondoshuvni va noyob tovarlarni xohlamoqdalar, ommabop mollarga esa ehtiyoj kamaymoqda. Bir xil narsalarni ishlab chiqarishga o‘rgangan korxonalar o‘z ishini qayta tashkil qilishga majbur bo‘lmoqda.

“Industriya 4.0” tamoyillarini tatbiq etilishi, an’anaviy sanoat modellarida bo‘lmagan bir qancha afzalliklarga ega bo‘lishga yordam beradi. Masalan, kompaniyalar mijozlarning istaklariga qarab, buyurtmalarga individual yondoshishlari mumkin.

Eski zavod va fabrikalar endi “aqlli” korxonalarga aylanib, xos buyurtmalarga ko‘ra donabay maxsulotlar ishlab chiqarishni boshlamoqda. Bunda, bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketadigan xarajatlar kamayib, kompaniyalar ommabop standartlashtirilgan mahsulot narxida xoslangan noyob mahsulot ishlab chiqarish imkoniga ega bo‘lmoqda.

Misol uchun, dunyoning istalgan nuqtasidan mobil jihozingizga Nike ilovasini yuklab olib yoki kompaniya saytiga kirib, krossovka modelini tanlashingiz, o‘zingiz yoqtirgan futbol komandasi rangiga bo‘yashingiz, pulini to‘lab, bir necha kundan keyin uni qabul qilib olishingiz mumkin. Yetkazib berish xarajatini hisobga olmaganda, uning qiymati ushbu kompaniyaning oddiy ommabop krossovkasidan qimmat bo‘lmaydi.

Individual buyurtmaga ko‘ra dvigatellar, serverlar va boshqa istagan narsa ishlab chiqarilishi mumkin. Germaniyaning Augsburg shahridagi Fujitsu Siemens zavodida komputer tizimlari va serverlar muayyan buyurtmachi uchun aynan donabay ishlab chiqariladi.

Nihoyat darajada avtomatlashtirilgan korxonada individual buyurtma asosida ishlab chiqarilgan mahsulotga ketadigan xarajatlarning miqdori oshib ketmaydi – agar oldin ikki juft krassovka uchun uskunalar qo‘lda qayta sozlangan bo‘lsa, hozirda buni komyuter tizimining o‘zi bir necha daqiqada amalga oshiradi.

Elektromobillar ishlab chiqaruvchi Tesla kompaniyasining zavodlarini robotlashtirilishi – kompaniya o‘z ishlab chiqarishini Xitoyda emas, balki Kaliforniyada tashkil etishga imkon berdi. Bu, xitoy ishchilarining mehnatidan foydalanib, keyin esa tayyor mashinalarni olib kelishga ketadigan yo‘l xarajatlaridan arzonga tushdi.

To‘rtinchi sanoat inqilobi nafaqat alohida kompaniyalarning biznesini o‘zgartirmoqda, balki global miqyosdagi kuchlar mutanosibligiga ta’sir qilmoqda. Tashkil etilganiga hali 10 yil ham bo‘lmagan Tesla kompaniyasi, ikkinchi sanoat inqilobining yetakchisi bo‘lgan Ford Motors kompaniyasidan kapitalizatsiya miqdori bo‘yicha o‘zib ketishini kim ham o‘ylabdi deysiz.

Yangi texnologiyalarni joriy etilishi, boshqa mashhur kompaniya – Adidas uchun ham o‘z ishlab chiqarishini Germaniyaga qaytarishga imkon berdi. Ochilayotgan fabrikada barcha jarayonlarni robotlar bajaradi.

Uzoq tarixga ega bo‘lgan barcha kompaniyalar ham bu keskin o‘zgarishlarda jon saqlay olmaydi. 2000 yildagi Fortune 500 reytingiga kirgan kompaniyalarning 52 foizi hozirda mavjud emas. Yangi texnologiyalarni muvafaqqiyatli o‘zlashtira olganlar ikki bora yutadilar: iste’molchilar tomonidan mashhur brendlarga nisbatan qiziqish katta bo‘ladi va agar ular mijozlarga individual yondoshuvda ishlashni boshlashsa, mijozlari ularga keyinchalik ham sodiq qolishga tayyor bo‘ladilar.

Masalan, Harley-Davidson kompaniyasi iqtisodiy inqiroz sababli o‘z mahsulotlariga talabni keskin kamayishini boshidan o‘tkazganiga qaramasdan, “Industriya 4.0” tamoyillariga o‘tgandan keyin uning aksiyalarining qiymati olti yil ichida yetti barobar oshdi. Endi esa, mijozlar mashhur Harley mototsiklini o‘ziga yoqqan rangdagi, o‘zi tanlagan xususiyatga ega modeliga buyurtma berishi va uni olti soatdan keyin bevosita zavoddan olishi mumkin.

Odamlar asta-sekin “aqlli” uylarda yashashga, smartfonda barmoqning bir nechta harakati yordamida har qanday muammoni yechishga o‘rganishmoqda. Shubhasiz, bunday tamoyillarni ular o‘z ish joylariga ham tatbiq etishni istaydilar.

Hozir shunday vaqtki, “Industriya 4.0” bozori yangi tug‘ilayotgan va endi rivojlanayotgan davrni o‘z boshidan kechirmoqda. Shu bois, yangi davr sanoatining tamoyillarini amalda qo‘llashni boshlagan ko‘plab kompaniyalar ustunlikka ega bo‘ladilar. Biroq, kelajak kompaniyasiga aylanish uchun, boshqalardan ildamroq harakat qilishni hozirdan boshlash lozim.