R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

4. Navoiy o’z ijodining uchinchi, yakuniy bosqichida Farididdin Attorning mashhur irfoniy-ramziy dostoni “Mantiq ut-tayr”ga javoban oxirgi dostoni «Lison ut-tayr»ni yaratdi va unda ulug’ sufiy shoirning irfoniy majozlariga xiyonat qilmagan holda ularga bir paytning o’zida ijtimoiy jilo baxsh etishga muyassar bo’ldi. Shu tarzda shoir ham mazmuniy teranlikda, ham shakliy mukammallikda “majoz tariqi”ning eng avj nuqtasiga ko’tarildi.
Navoiyning talqinlari tasavvuf adabiyotining irfoniy ma’nolarini inkor qilmagan holda inson ma’naviyatini undan-da yuksakroq bosqichga etaklaydi. Attor(1147-1229) asari yaratilganda Ibn al-Arabiy (1165-1240) falsafasi hali shuhrat topmagan edi. Navoiy esa Ibn al- Arabiy irfonini Iroqiy talqinida Jomiy yordami bilan chuqur o’zlashtirib, keyin qushlar tilida doston yozishga kirishdi. Shu sababli, aytish mumkinki, Alisher Navoiy asari zohiran Attor asariga tayangan bo’lsa, botinan, mazmun mohiyatiga ko’ra Iroqiy qarashlarini rivojlantirgan.
Attordan ilgari “Qush risolasi”ni yaratgan Ibn Sino, Ahmad G’azzoliylar asardagi bosh timsolni “Simurg’” emas, “Anqo” deb nomlagan edilar. Attor “Simurg’” timsoli bilan juda chuqur mazmunga ishora qildi. Ammo baribir eng mas’ul o’rinda:
Chun shumo si murg’ injo omadid, Si dar in oyina paydo omadid.
Gar chehel, panjoh murg’ oyad boz, Pardaro az xesh bagushoyand boz.¹¹³ -
(Sizlar o’ttiz qush bu erga kelganlaring sababli, Bu ko’zguda o’ttizta ko’rindilaring.
Agar yana qirqta yo ellikta qush kelsa,
Yana o’zlarining yuzlaridan pardani ko’taradilar) -
deb o’zi topgan timsol quvvatini kesib qo’ydi. Navoiy unday qilmaydi. U “si murg’” (forscha “o’ttiz qush” degani ) va Simurg’ (jahondagi barcha qushlarning afsonaviy hukmdori) ni bir so’z sifatida bir xil jaranglashiga qayta-qayta e’tiborni jalb qiladi.