R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

Islom ma’rifatchiligi bosqichi – milliy ma’naviyatimizning Islom mintaqa madaniyati doirasidagi takomilining ikkinchi bosqichi va etakchi tamoyillaridan biri, X-XI asrlarda o’zining eng yuksak takomilini namoyon qilgan va Tavhid Haqiqatini mantiqiy tafakkur darajasida anglab etishga erishilgan bu tamoyilni Ilm ma’rifati deb ta’riflash joizdir. “Islom ma’rifatchiligi” - insoniyat anglab etgan barcha mavjud bilimlar mohiyatan Tavhid e’tiqodiga muvofiq ekanligini ilm va mantiqiy tahlil vositasida isbot qilishga qaratilgan turli yo’nalishdagi qomusiy allomalar guruhining umumiy faoliyatini anglatadi.
buddaviylik e’tiqodi ruhida turkiy tilda boy adabiyot yaratildi. Kishilar ongiga asrlar mobaynida o’rnashib kelgan bu singari ko’hna aqidalar yangi izchil Tavhid e’tiqodi bilan almashishi uchun Sunna an’anasi kifoya qilmas edi. Bu kurashda xolis ilmiy bahs quroli bo’lmish mantiqiy tafakkur qudrati o’ta zarur edi. Demak, Tavhid ta’limotining taraqqiyotida ma’rifatchilik bosqichi har jihatdan tarixiy zarurat bo’lib, bu yo’nalishdagi harakat Sunna bosqichi hali etakchi mavqe egallab turgandayoq boshlangani sir emas.
Islom ma’rifatchiligi haqida
gapirishdan oldin yana bir masalaga oydinlik kiritib olish lozim. Nega islom mintaqa ma’naviyati rivojining birinchi qismini Sunna bosqichi deymiz va uni IX asr bilan yakunlaymiz? Chunki ushbu asrda yashab, faoliyat ko’rsatgan 6 buyuk muhaddisning bajargan ishlari nihoyasiga etmay turib, keyingi bosqichga o’tib ketish ma’naviy takomil mantiqiga to’g’ri kelmas edi.
Qur’oni karimning qonunlashtirilgan
matni tayyor bo’lib, undan nusxalar ko’chirilgach, Rasululloh hadislarini to’plash, tartibga keltirib, ularning ishonchli to’plamlarini («Jome’ as-Sahih») tuzish imkoni paydo bo’ldi va keyingi 2 asr shunga sarf bo’ldi. Shunga qiyosan aytish mumkinki,
6 buyuk muhaddis imomlarning ishonchli hadis to’plamlari hozirgi mavjud
61
holatida tartib berilmay turib, Tavhid ta’limotining aqlga, mantiqiy tafakkurga tayanuvchi talqinlariga urinish nomukammal xulosalarga olib kelishi mumkin edi. Mu’tazila yo’nalishining yanglishuvlari bunga misol bo’la oladi. Ammo hayot murakkab, inson izlanishlari nazariy mukammalliklarni kutib turmaydi. Yangi bosqichdagi etakchi yo’nalishlarning deyarli barchasi buyuk muhaddislar faoliyati bilan bir zamonda, ya’ni IX asrda paydo bo’la boshladi.