O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Reaktiv holatlar va nevrozlar 
Reaktiv holatlar – individuumning adaptatsion-kompensator 
imkoniyatlaridan ortiqcha bo‘lgan psixotik va nevrotik darajadagi 
klinik jihatdan xilma-xil buzilishlardir. Ruhiy buzilishlar muvaqqat, 
orqaga qaytuvchi xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. 
Reaktiv psixozlar. 
Affektiv-psixogen shok reaksiyalari to‘satdan 
bo‘ladigan o‘ta kuchli ruhiy shikastlanishlarda yuzaga keladigan 
qisqa muddatli psixotik holatlardir. Ba’zi hollarda ular mavjudlikka 
xavf tug‘ilishining natijasi (vayron qiluvchi tabiiy ofatlar, kutilma-
ganda yuzaga kelgan falokat, zilzila, suv toshqinlari, o‘t ketishlari va 
hokazo), boshqa hollarda o‘rnini to‘ldirib bo‘lmas yo‘qotishlar 
(to‘satdan yaqin kishisining o‘limi, mulkining yo‘qolgani haqidagi 
xabarlar va hokazo) bilan bog‘liq kutilmagan larzalar bo‘ladi. 
Reaktiv psixozlarning ushbu shakli klinik jihatdan ikki variantda 
uchraydi: 
–
gipokinetik variant 
his-tuyg‘ular va harakatlardagi tormozlan-
ganlik, stupor (dong qotib qolish) kabilarda namoyon bo‘ladi, ushbu 
holat butunlay harakatsizlanib qolish va gapiraolmay qolishlik 
(mutizm) gacha yetishi mumkin. Bemorlar go‘yoki psixik jarohat 
yetgan holatda qotib qoladilar; 
–
giperkinetik variantda 
tezlik bilan kuchayib boruvchi xavotir va 
qo‘rquv fonida yuzaga keladigan o‘tkir psixomotor qo‘zg‘alish 
yuzaga keladi. Xatti-harakat maqsadga muvofiqlikni yo‘qotadi, 
harakatlar betartib va tuturiqsiz bo‘lib qoladi, bemorlar qo‘rquvdan u 
yoqdan bu yoqqa, ba’zan xavf tomonga yuguradilar. 
Kuchli shokli reaktiv psixozlar odatda uzoq davom etmaydi – 15 
daqiqadan bir necha soatgacha, kamroq hollarda bir necha kungacha 
cho‘zilishi mumkin. Kasallik holatidan tez chiqiladi, bu boshdan 
kechirilgan kasallik kechinmalarining qisman amneziyasi bilan 
kechadi. 

---

86
Soxta demensiya 
isteriyada kelib chiqadigan, aqli ojizlikka 
o‘xshab ketadigan psixotik holatdir. U ko‘pincha sud-tergov vaziyati 
sharoitlarida kuzatiladi. Soxta demensiyaga o‘zini noto‘g‘ri tutish, 
ba’zan bema’ni javoblar berish va harakatlar qilish xosdir. Bemorlar 
o‘zlarining qayerda ekanliklarini, hozir qaysi oy, yil ekanligini to‘g‘ri 
ayta olmaydilar, eng oddiy savollarga noto‘g‘ri javob beradilar, eng 
oddiy topshiriqlarni qo‘pol xatolar bilan bajaradilar, javoblari doimo 
qo‘yilgan savolga mos keladi. O‘qish va yozishda xatolar – 
grammatik xatolar, harflarni tashlab ketish, dastxatdagi notekisliklar 
– kuzatiladi. Bemorlarning tashqi ko‘rinishiga quyidagilar xos: ular 
sarosimaga tushgan, ko‘zlari baqraygan, yuzida bema’ni tabassum. 
Reaktiv vasvasa psixozlari 
noodatiy vaziyatda, o‘ta qiyin 
moslashish sharoitida – masalan, sud-tergov vaziyati sharoitida, 
hibsga olinganidan so‘ng urush, to‘satdan atrofidagilardan ajralib 
qolgan sharoitda (shaxtaning kirish qismi bosib qolganida) – qulog‘i 
og‘irlarda, begona tilda so‘zlashuvchilar orasida, transportda og‘ir 
sharoitda uzoq yurganda va boshqa holatlarda yuzaga kelishi 
mumkin. 
Kuchli reaktiv paranoid manzarasi juda tipik xususiyatga ega: 
aniq ko‘rinib turgan qo‘rquv, xavotir, sarosima fonida yuzaga 
keladigan vasvasa g‘oyalarining oddiyligi, nihoyatda affektivlik va 
obrazlilik. Kuchli psixotik holat rivojlanishidan avval yashirin 
xavotir, muqarrar musibatdan xavotirlanish, qandaydir yomon narsani 
kutish hissiga xos bo‘lgan qisqa muddatli davr keladi. Derealizatsiya, 
soxta tanishb olish hodisasi kuzatiladi. Bemorlar atrofdagi hamma 
narsa «atayin» qilingani, o‘zlariga qarshi fitna uyushtirilganini, 
atrofdagilar shubhali tarzda bir-birlariga qarashayotgani va 
pichirlashayotganligini aytadilar. Kuchayib borayotgan xavotir va 
shubha fonida to‘satdan o‘lim xavfi hissi yuzaga kelishi mumkin. 
Bemorlar atrofdagilarda qotillikni rejalashtirayotgan dushmanlarni 
ko‘radilar. Tahlikali xususiyatga ega bo‘lgan eshitish va ko‘rish 
gallyutsinatsiyalari bo‘lishi mumkin. Bemorlar asabiylashgan, 
qo‘rquvdan u yoqdan bu yoqqa yuguradilar, ta’qib etuvchilardan 
yashirinishga urinib, o‘zlarini o‘ldirishga harakat qiladilar. Kasallik 
og‘ir kechadi, bir necha kun kasalxonada yotgach psixotik holat 
yo‘qoladi.

---

87
Sud-psixiatrik baholash.
Reaktiv psixoz holatida ijtimoiy xavfli 
harakatlar sodir etgan bemorlar ularga ayb qilib qo‘yilayotgan 
qilmishlarga nisbatan aqli noraso deb topiladilar. Yuqorida 
aytilganidek, odatda reaktiv psixozlar sud-tergov vaziyatlari davrida 
yuzaga keladi. Sud-psixiatriya ekspertizasi tekshiriluvchining ruhiy 
holatiga ko‘ra sud, tergovda hozir bo‘lish va qilmishi uchun javobgar 
bo‘lish imkoniga ega yoki ega emasligidan iborat asosiy masalani hal 
qilishi kerak. Reaktiv psixozlarning dastlabki holga qayta olish 
xususiyati tufayli jinoyat ishlari kasallik davrida vaqtincha to‘xtatib 
turiladi. Bemorlar davolanish uchun sog‘ayib ketgunlaricha 
psixiatriya muassasalariga yuboriladilar. Mahkumlarda reaktiv psixoz 
yuzaga kelganida ham masala shu tariqa hal qilinadi. Bunday 
shaxslar muddatidan ilgari jazodan ozod qilinmaydilar, ular kasallik 
holatidan butunlay chiqqunlaricha psixiatriya statsionarida davola-
nish uchun yuboriladilar.