O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

unitar 
siyosiy shakl 
doirasida siyosiy farqlanish jarayoni nihoyasiga yeta boshlagandi. 
Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo’li mavjud. Har ikki 
yo’l bir nechta Yoki ko’pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yo’l - 
shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo’li; ikkinchisi - unitar davlatga iqtisodiy va madaniy 
chatishib ke-tishning siyosiy qo’shilish yo’li. 
12
Ильин И. 0 грядущей России. М.: Телекс, 1993, 54-bet. 

---

80 
Federativ tuzum o’z asoslariga ega 
ekanligini ta’kidlash zarur. Bu asoslarsiz u 
yo «qog’ozda» qolib ketadi Yoki «soxta federatsiya»ga aylanib, mamlakatni parchalanish, 
zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar, to’ntarishlar, fuqarolik urushlari va 
fitnalarga yo’l ochadi. 
Federativ tuzumning 
birinchi asosi - 
ikki Yoki bir necha mustaqil davlatning 
mavjud bo’lishi
dan
 
iborat. Agar bular bo’lmasa, hech qanaqangi federatsiya haqida gap 
ham bo’lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil 
bo’lishi Yoki jilla bo’lmaganda o’z mustaqilligini e’lon qilib, uni amalga oshirish uchun 
kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to’g’ri ta’kidlaginidek, «ularning har biri o’z ichida 
mustahkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo’lgan jipslashgan davlat jamoasi 
bo’lmog’i darkor. Siyosiy beqiyofalar, ko’chmanchi qum sahrolari, qalbaki «davlat sifatlar», 
(hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan, darg’azab holatdagi jamoalar 
federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas’uliyatsiz, hushi joyiga 
kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay 
olmaydigan mavhum mubham narsalardir»
13
. 
Ikkinchi asos 
- davlatlar nisbatan uncha katta bo’lmasligi kerak. YA’ni yangi tashkil 
topgan davlat hayotiy-siyosiy ma’noga ega bo’lsin. Jahonda ma’lum bo’lgan federatsiyalar 
ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, ulkan 
Qo’shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli kechgan. Lekin, shunga qaramay, hatto 
Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni qabul qilishdan qat’iyan bosh tortib kelmoqda. 
Qo’shma Shtatlar esa, o’z tarkibiga Kanadaning kirishiga hech rozi bo’lmayapti. «Shunday 
hududiy etnik va xo’jalik miqyoslari mavjudki, - deb yozadi I.Ilin, - bunday miqyoslarda 
federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo’jalik xavfsizligini engallashtirish 
o’rniga uni bema’nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy va 
tajribali siyosatchi Sho’rolarning go’yo «federativ tuzum»ni amalga oshirayotginiga hech 
qachon ishona olmagan. Shuning uchun ham «butun jahon sovet ittifoqi» so’zlari bir 
vaqtning o’zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo’lib yangraydi».