O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

 
5-§. Davlatning asosiy tiplari 
Huquqshunoslik fanida asosan 
to’rt tipdagi davlat 
-
quldorlik, feodal, 
kapitalistik va sotsialistik davlatlar
tahlil etilgan. Avval qayd etib o’tginimizdek, tom 
ma’nodagi quldorlik va feodal davlatlar faqat Ovrupoda bo’lgan. Jahonning qolgan qismida 
- Osiyo, Afrika, Amerika qit’alaridagi davlatlar ulardan jiddiy farq qilardi. Bunday holat 
g’arbning (klassik) davlatlaridan farqlanuvchi «sharq» tipiga mansub davlatlar mavjudligi 
haqida gapirish imkonini beradi. 
O’ylaymizki, bahsimizni shu tipni ta’riflashdan boshlash maqbuldir. Bunda, loaqal, bu 
davlatlar insoniyat tamadduni tarzida birinchi bo’lib paydo bo’lganligi e’tiborga olingan 
bo’lardi. 
Shunday qilib, eng dastlabki davlatlar sug’oriladigan dehqonchilik hududlari (Misr, 
Elam, Hindiston va Xitoy)da bundan besh ming yillar muqaddam vujudga keldi. Sugorish 
shahobchalarini bunyod yetish bilan mehnat unumdorligining keskin oshishi ularning 
yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining bunday tabiati 
jamoalarning saqlanib qolishini taqozo yetardi: bir oilaning o’zi suv inshootlarini qurish va 
ulardan foydalanishning uddasidan chiqolmasdi. Shuning uchun u yerlarda xususiy mulk 
paydo bo’lmadi, sinflar - ishlab chiqarish vositalariga egalik qiluvchi mulkdorlar yuzaga 
kelmadi. 
Davlatning tashkil topish jarayonida piramida shaklida bunyod etilgan jamiyat paydo 
bo’ldi: eng yuqorida yagona hukmdor (podshoh, fir’avn, shoh, xon va hokazo), quyiroqda - 
uning eng yaqin safdoshlari, maslahatchilari davrasi (vazirlar, amirlar) turardi. Ulardan 
keyin quyi martabali amaldorlar, piramidaning asosini esa, qishloq xo’jalik jamoalari tashkil 
yetardi. Ana shu jamoalar ijtimoiy mahsulotning katta qismini davlat mahkamalariga soliq 
tarzida to’lab, ekspluatatsiya ob’yektiga aylangandi. 
Albatta, sharqiy jamiyatda xususiy mulk mutlaqo bo’lmagan deyish mumkin emas. 
Yo’q, bunday mulk bo’lgan va u podshohlarning saroylari, qullari, javohirotlari tarzida 
mavjud edi. Sarmoya va moddiy boyliklar savdogarlar hamda hunarmandlarning bir 
qismida ham bor edi. Biroq, shunga qaramay, sharq jamiyatida