O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

bevosita bog’liq edi.
Sharq davlatlarida esa, butunlay boshqacha holat kuzatiladi. 
U y
erlarda aynan 
davlat hokimiyati birlamchi bo’lib, 
ishlab chiqarish vositalari, mehnat natijalariga 
egalik qilish imkoniyati siyosiy hukmronlikka bog’liq (bu mamlakatlarda xususiy mulkning 
bo’lmaganligi, davlat mulki esa rahbar doiralar qo’lida bo’lganligini eslatib o’tamiz). 
Binobarin, Sharq davlatlarini klassik (ovrupocha) tiplarga mansub deyish Yoki ularni 
“kapitalizmgacha” bo’lgan tipga (quldorlik bilan feodal) qo’shib yuborish noto’g’ri bo’lur edi. 
Boz ustiga Sharq davlatlari faqat g’arb davlatlaridangina farq qilib qolmay, balki 
o’ziga xos xususiyatlari bilan bir-birlaridan jiddiy ajralib turardilar. Jumladan, Xitoyda hech 
qanday quldorlikning alomati ham bo’lmagan, Misr va Osuriyada esa, uning jiddiy roli bor 
edi. Davlat hokimiyati tizimida ruhoniylar mavqei ham turlicha bo’lgan, ularning huquqiy 
tizimlari jiddiy farqlanardi. Demak, davlat tipologiyalari va huquqiy tizimlarning g’arbiy va 
sharqiy yo’nalishlari mavjudligi haqida gapirish to’g’riroq bo’ladi. 
Ko’rinib turibdiki, davlat hokimiyati hamisha ham sinfiy tabiatga ega bo’lavermaydi. 
U ko’pincha ozmi-ko’pmi tor doiradagi ijtimoiy guruh (davlat mahkamasi rahbariyati, 
partiya-davlat elitasi singari) qo’lida bo’ladi. Lekin uni ijtimoiy sinf sifatida qabul qilish 

---

49 
mumkin emas. Albatta, bunday guruh biron-bir sinf manfaatini ifodalashi mumkin va 
amalda ko’pincha shunday ham bo’lib chiqadi. U holatda hokimiyatning sinfiy mazmuni, 
davlat tipi yaqqol ko’zga tashlanib qoladi. Biroq, bunday guruhlar aksariyat hollarda faqat 
o’z manfaatlarinigina ifodalashi ham ma’lum. 
Ko’p hollarda yuqoridagi guruhlar o’z tayanchiga ega bo’lish maqsadida (ba’zi Sharq 
mamlakatlaridagadek) dinga murojaat qiladi, sobiq Ittifoqida Stalin davrida bo’lginiday 
ham jismoniy, ham g’oyaviy yalpi tazyiqqa duchor qilishi mumkin. Endi shunday savol 
tug’iladi: hech qanday sinf manfaatlarini ifodalamaydigan Yoki uni arzimas darajada 
ifodalovchi davlatni qaysi tipga kiritish mumkin? 
Shu munosabat bilan mustamlakachilik kishanlaridan ozod bo’lgan mamlakatlar 
davlatlarini tahlil etish muayyan qiziqish uyg’otadi. Ularda ko’pincha shunday vaziyat 
vujudga keladiki, bironta sinf hokimiyatni yakka o’zi qo’lga olish va uni ushlab turish uchun 
yetarli kuch va uyushqoqlikka ega bo’lmaydi. Bunday mamlakatlarda umummilliy 
manfaatlarni birlashtiruvchi turli ijtimoiy kuchlar bloklari yuzaga keladi. Biroq, bunday 
birlashmalar ko’pincha muvaqqat xarakterga ega bo’lib, umummilliy vazifalar hal etib 
borilishi bilan sinfiy manfaatlar ham paydo bo’lishi mumkin. Shuning uchun davlatning 
bunday tipi (asosli ravishda)