O‘quv-metodik materiallar 1 –mavzu: «Hozirgi o`zbek adabiy tili me’yorlari»

Mavzuga oid savollar:

1. 
   Til kishilar orasida qanday xizmat qiladi?
   
2. 
   Tilga munosabatning qanday qoidalari yuzaga kelgan?
   
3. 
   Adabiy til deb nimaga aytamiz?
   
4. 
   Adabiy tilning qanday shakllari mavjud?
   
5. 
   Hozirgi o`zbek adabiy tilining qanday me’yorlari mavjud?
   
6. 
   Fonetik me’yor qaysi shevaga asoslanadi?
   
7. 
   Talaffuz me’yorining o`ziga xos xususiyatlari bor?
   

3-MAVZU: Hozirgi o`zbek adabiy tilining aksentologik va grafik (yozuv) me’yorlari
Reja:
1. Hozirgi o`zbek adabiy tilining aksentologik me’yori
2.O`zbek adabiy tilining grafik (yozuv) me’yori.


Tayanch tushuncha va atamalar: orfografik me’yor, grafik me’yor, grafika, grafema, fonografema, monograf, poligraf.
Hozirgi o`zbek adabiy tilining aksentologik me’yori urg`uning to`g`ri qo`llanishini belgilaydi. Zero, adabiy talaffuz, albatta, urg`u bilan bog`liq bo`ladi. Ma’lumki, so`zdagi bo`g`inlardan birining kuchliroq ovoz (ohang) bilan talaffuz qilinishi urg`u deyiladi. Urg`u, odatda, bo`g`indagi unli tovushga tushadi. Urg`u olgan bo`g`in urg`uli bo`g`in, urg`u tushmagan bo`g`in esa urg`usiz bo`g`in hisoblanadi. O`zbek tilida urg`u dinamik urg`u bo`lib, asosan, so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi: ota`, ona`, kito`b, qishlo`q kabi. Bu aksentologik me’yordir. So`zlarga affiks qushila borishi bilan urg`u ham shunga mos ravishda ko`cha boradi: paxta – paxtakor – paxtakorlar. Yozuvda urg`uli bo`g`inni ajratib ko`rsatish lozim bo`lsa, yuqorida ko`rsatilgan misollarda qo`yilgani kabi maxsus belgi ( ` ) qo`yiladi. Ikkinchi darajali urg`ularda esa shu belgining teskari tomonga yotiqroq shakli ( ` ) qo`yiladi.
Urg`u nutq organlaridagi tovush artikulyatsiyasining kuchlanish darajasiga ko`ra bosh va ikkinchi darajali urg`ularga bo`linadi. Bosh urg`u va ikkinchi darajali urg`u, odatda, ko`p bo`g`inli so`zlarga nisbatan belgilanadi. Ikki uch bo`g`inli so`zlarda oxirgi bo`g`indagi unli kuchli ohang bilan aytilsa, oldingi bo`g`inlardagi unlilar unga nisbatan kuchsiz ohang bilan talaffuz etiladi. Masalan, dada-bosh urg`u ikkinchi bo`g`inga tushgan; dadamlar so`zida esa bosh urg`u uchinchi bo`g`inga, ikkinchi darajali urg`u ikkinchi bo`ginga tushgandir. demak, bosh urg`u, asosan oxirgi bo`g`inga, ikkinchi darajali urg`u esa undan avvalgi bo`g`inlarga tushadi: o`qituvchi, qishlog`imiz, paxtakor kabi. Yuqoridagicha so`zning biror bo`g`iniga tushgan urg`ular so`z urg`usi yoki leksik urg`u deb yuritiladi. Leksik urg`u xarakteriga ko`ra ikki xil bo`ladi: 1. Bog`li urg`u. 2. Erkin urg`u.
Bog`li urg`u - so`zning birorta bo`g`iniga bog`langan urg`u. Chunonchi, fransuz tilida urg`u, asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga (Marsel, Parij, Stendal), polyak tilida oxirgidan bitta oldingi bo`g`inga (Varshava, Vrotslav, Krakov), nemis, ingliz tillarida esa ko`pincha birinchi bo`g`inga (Genrix Geyne, Gyote, Bayron) tushadi. Demak, bu tillarda urg`u asosan so`zning bir bo`g`iniga bog`langan bo`ladi.
Erkin urg`u – bir til doirasida (masalan, rus tilida) so`zning turli bo`g`inlariga tushishi mumkin: parta (birinchida), parad (oxirida), professor (o`rtasidagi bo`g`inda). Shu nuqtai nazardan qaraganimizda, o`zbek tilida ham urg`u bog`li urg`udir. Chunki, o`zbek tilidla urg`u, asosan oxirgi bo`g`inga tushadi. Ammo bu umumiy qoidaga mos kelmaydigan holatlar ham yo`q emas.
O`zbek tilida aksentologik me’yorga ko`ra quyidagi holatlarda urg`u oxirgi bo`g`inga tushmaydi:

1. 
   Kelib chiqishi jihatidan arab va tojik tiliga xos bo`lgan ba’zi ravishlarda: yangi, doim, aslo, hamisha; ba’zi yordamchi so`zlarda: ammo, lekin, hatto, garchi; modal so`zlarda: zero, afsuski, albatta.
   
2. 
   Hamma, barcha, qancha, qanday, allakim, allanima, allaqancha, jami, kimdir kabi olmoshlar.
   
3. 
   Maxsus intonatsiya bilan aytilgan ikki, yetti, o`n bir, o`n besh kabi sonlar: tashla, boshla, o`tir kabi fe’lning buyruq shakllari: har kim, har qachon, hech nima, hech qanday kabi tarkibli olmoshlarda urg`u oxirgi bo`g`inga tushmaydi.
   

So`z oxiriga qo`shiladigan quyidagi affikslar ham urg`u olmaydilar:

1. 
   Birinchi guruh shaxs-son afikslari: kelarman, kelarsan, o`quvchiman, o`quvchisan, o`quvchimiz, o`quvchidir.
   
2. 
   Donalik va chama son yasovchi –ta, -tacha affikslari: beshta, o`nta, beshtacha, o`n yettitacha kabi.
   
3. 
   Ravish yasovchi –cha, -dek, -day affikslari: bolacha, otdek, gulday kabi.
   
4. 
   Fe’lning bo`lishsiz shaklsini yasovchi –ma affiksi: kelma, yozma, o`qima kabi.
   
5. 
   –u, -yu, -ku, -mi, -chi, -yoq, -oq kabi yuklamalar: tanimayapsizmi? Ishda-ku, biz-chi.
   

O`zbek tilida leksik(so`z) urg`udan tashqari, logik(mantiqiy) urg`u (gap urg`usi) ham mavjud. Logik urg`uda so`zlovchi gapdagi bo`laklardan birini kuchliroq ohang bilan talaffuz qiladi, shu so`z orqali ifodalangan bo`lakning ma’nosiga tinglovchi e’tiborini tortadi. Masalan, 1. Adham kecha shahardan qaytdi. 2. Adham kecha shahardan qaytdi. 3. Adham kecha shahardan qaytdi. 4. Adham kecha shahardan qaytdi kabi.
2. Urg`u so`zlarni to`g`ri talaffuz qilish me’yorlarini belgilashdan tashqari, so`z ma’no va so`z shakllarini faroqlashda xizmat qiladi.
Urg`u tovush tomoni bir xil bo`lgan leksik birliklar va grammatik shakllarni farqlashda muhim ahamiyatga ega:

1. 
   olma, bosma, bo`lma (fe’lning bo`lishsiz shaklsi), olma, bosma, bo`lma (meva, predmet va joy nomlari).
   
2. 
   Yangi, hozir (sifat), yangi, hozir (ravish).
   
3. 
   Atlas (matoning bir turi), atlas (geografik kartalar to`plami).
   
4. 
   Qushcha (kichik qush ma’nosida-otning kchiraytirish shaklsi), qushchi, qushdek, qushday ma’nolarida – otdan yasalgan ravish – grammatik shakllar farqlanmoqda.
   
5. 
   uchuvchimiz, o`quvchimiz – shaxs-son affiksi (biz uchuvchimiz, biz o`quvchimiz (uchuvchimiz, o`quvchimiz – egalik affiksi (bizning uchuvchimiz, bizning o`quvchimiz) kabilar.
   

3. O`zbek tili leksikasi yangi tushunchalarni ifoda etuvchi yangi so`z va terminlar – rus-internatsional so`zlar hisobiga kundan-kunga boyib bormoqda. Rus tili orqali kirgan so`zlarning talaffuzini to`g`ri egallashga intilish natijasida o`zbek tili urg`usida ham ma’lum o`zgarishlar yuz berdi. Chunki rus tilidan kirgan so`zlar, asosan o`zining rus tilidagi holatini, erkinligini saqlab qoldi. Misollar: programma, texnik (ot), texnik (sifat), akademik (ot), akademik sekretar (sifat).
Ammo bu tipdagi erkin urg`uli so`zlarga o`zbekcha urg`uli affikslar qo`shilganda urg`u shu affikslarga ko`chadi. Bu tilimizda o`zlashgan so`zlarning o`zbek tili fonetik qonuniyatlariga ma’lum darajada bo`ysunganini ko`rsatadi. Bu holatni o`zbek tiliga ancha ilgari kirib o`zlashib qolgan so`zlarda ham ko`rishimiz mumkin. Masalan, lampa so`zining urg`usi rus tilida birinchi bo`g`inda, o`zbek tilida esa urg`u oxirgi bo`g`inda: lampa. Shunga o`xshash bir qator rus tilidan kirgan so`zlarning urg`usi tilimizda o`z o`rnini o`zgartirgan: tserkov, emas, cherkov; mashina emas, mashina // moshina, botinki emas, botinka //botinka kabi. Bulardan qati’ nazar, tilimizga rus tilidan va rus tili orqali chet tillardan kirgan so`zlarning asosiy qismi o`zining urg`usini to`la saqlab qolgan.
Urg`uning ahamiyati shundaki, u adabiy talaffuz (orfoepiya) bilan zich bog`liqdir. Agar so`zning urg`usi buzilsa uning ma’nosini tushunish qiyinlashadi, hatto tushunmasligi ham mumkin. Shuning uchun har bir so`zning urg`usini ham, imlosini ham puxta o`zlashtirib olish hamda to`g`ri, adabiy talaffuzga doim rioya qilib so`zlash zarur .
Grafika (gr. –yozma) muayyan tildagi yozuv sistemasidir. Bu sistema harflar, shartli belgilar, tinish belgilar kabi bir qator vositalarni o`z ichiga oladi. Grafika deganda harflar bilan tovushlar o`rtasidagi munosabatni ifodalovchi qoidalar ham nazarda tutiladi.
O`zbek yozuvi tarixidan qisqacha ma’lumot. Ma’lumki, yozuv tarixi turli bosqichlardan iborat. O`tmishda piktografik yozuv - turli predmet, voqea – hodisalarning rasmini chizishga asoslangan yozuv: ideografik (ieroglifik) yozuv - piktografik yozuvdagi rasmlarning soddalashtirilishidan yuzaga kelgan va yaxlit bir tushunchani (ayrim so`zni) ifodalaydigan belgilarga asoslangan yozuv: bo`g`inli yozuv – ideografik belgilarni soddalashtirish natijasida yuzaga kelgan, ayrim so`zlarni emas, balki bo`g`inlarni ifodalashga asoslangan yozuv: fonetik yoki fonografik yozuv – yuqorida sanab ko`rsatilgan belgilarni yanada soddalashtirigsh va takomillashtirish natijasida yuzaga kelgan hamda har biri alohida tovushni ifodalaydigan belgilarga–harflarga asoslangan yozuv sistemalari bo`lgan.
O`zbek tilining yozuv tirixida fonografik yozuv alohida o`rin tutgan. O`rta Osiyoda fonografik yozuv turlaridan bo`lgan aramey yozuvi (eramizdan oldingi III-I asrlarda), so`g`d yozuvi (eramizning I-VI asrlarda), Xorazm yozuvi (eramizning II-III asrlarida), o`rxun yoki yenisey yozuvi (eramizning V-VIII asrlarida), uyg`ur alifbosi (VI-VII asrlardan XV asrgacha), arab alifbosi (VII-VIII asrlardan 1929- yilgacha), latinlashtirilgan o`zbek alifboi (1929-1940-yillarda) asosida ish ko`rib kelingan. 1940 -yilning may oyidan boshlab to 1993 yil 2-sentabrigacha rus grafikasi negizida yaratilgan o`zbek yozuvi asosida ish ko`rgan. 1993- yil 2-sentabrda yangi lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini qabul qilish to`g`risida qaror qabul qilindi. Shu qarorga muvofiq yangi lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosi ishlab chiqildi. Yangi alifboga 1995-yil 5-6-mayda o`zgartirishlar kiritildi.
Hozirgi yangi lotin o`zbek alifbosining tarkibi va xarakteri haqida quyidagilarni bilish kerak:
1. Hozirgi o`zbek alifbosining tarkibi 26 ta harf va 3 ta harfiy birikmadan tarkib topgan: a, b,e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z, o`, g`, sh, ch, ng.
2. Tovush va harf o`rtasidagi munosabatlar quyidagicha:
a) har bir har bir tovushni (fonemani) ifoda etadi;
b) alifbodagi n va g` harflari o`zaro birikkan holda o`zbek tilining sayoz til orqa tovushini ifoda etish imkonini ham beradi: singil, ko`ngil, boring kabi;
s va h harflari til oldi sh tovushini, c va h harflari ch tovushini ifoda etadi: chang, sharq kabi.
d) tutuq belgisi (‘) fonema ifoda etmaydi, balki mavjud fonemalarning yumshoqligini, ba’zi unlilarning cho`ziqligini (tana – ta’na kabi), tovush yoki bo`g`inlarning ayrim talaffuz qilinishi (jur’at, s’yezd kabi) ifoda qilish uchun shartli belgi sifatidagina xizmat qiladi;
e) o`zbek alifboidagi j harfi ikki tovushni – sirg`aluvchi j fonemasini (pojar, ajdar kabi so`zlarda) va qorishiq portlovchi j fonemasini (jiyda, majlis kabi so`zlarda) ifodalaydi.
3. Alifboni yoddan bilish lug`atlardan kerakli so`z yoki lug`at maqolasini, turli tashkilotlardagi ro`yxzat va arxivlardan kerakli familiya, hujjat yoki delolarni tez topish imkonini beradi.
4. Tinish belgilari ham o`zbek grafikasining tarkibiy qismlaridan sanaladi, chunki yozuvni tinish belgilarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Hozirgi o`zbek grafikasida quyidagi o`nta tinish belgisi nuqta (.), so`roq belgisi (?), undov belgisi (!), vergul (,) qavs (), nuqtali vergul (;), ko`p nuqta (...), tire ( - ), qushtirnoq («»), ikki nuqta (:). Tinish belgilari, punktuatsiya tamoyillari va qoidalari punktuatsion me’yorda o`rganiladi.