O‘quv-metodik materiallar 1 –mavzu: «Hozirgi o`zbek adabiy tili me’yorlari»

Orfografik belgilar--to’g’ri yozish normalarini ta’minlashda qo’llanadigan maxsus noharfiy grafik vositalar. Rus grafikasi asosidagi o’zbek yozuvida bunday belgilarning bir turi (defis) mavjud: defis juft va takroriy so’zlar orasiga qo’yiladigan gorizontal (tiredan qisqaroq) chiziqchadir. Masalan, erta-kech, katta-kichik, qop-qop, ko’p-ko’p kabi.
Izoh: 5-sinf, 9-modda, 24-maktab kabi birikmalarda defis morfogramma (morfografema) vazifasida qo’llanadi, chunki u bunday holatlarda tartib son tarkibidagi "-inchi" ("-nchi") morfemasini (ma’noli qismni) ifodalaydi.
Diakritik belgilar – harfga qo’shimcha ravishda birkitilib boshqacha tovushni ko’rsatuvchi harf hosil qilishda qatnashadigan belgilar (125,35-b.). Mas., o’,g’ harflarining o’ng tomoniga (teparoqqa) qo’yilgan teskari vergul tarzidagl shakl yoki a’, e’, o’ harflridagi tutuq (‘) belgisi diakritik belgilar sanaladi. Qios qiling: ot(“ism”)—o’t(“olov”), tana (“gavda”)—ta’na(“minnat”) kabi.


Mavzuga oid savollar:
1. Grafika nimani o`rganadi?
2. O`zbek xalqi o`tmishda qanday yozuvlardan foydalangan?
3. Grafik me’yor deb nimaga aytiladi?
4. Lotin o’zbek yozuvining fonografik xarakterini qanday tushunasiz?
5. Harfiy va noharfiy belgilar tizimiga nimalar kiradi?
6. Grafema nima?
7. Nima uchun grafemalar bilateral hodisa sanaladi?
8. Orfografik va diakritik belgilar yozuvda qanday vazifalarni bajaradi?
9. Aksentologik me’yor deb nimaga aytamiz?
10.Urg`uning qanday ahamiyati bor?


4-Mavzu: Hozirgi o`zbek adabiy tilining imloviy me’yorlari.
Reja:
1. Hozirgi o`zbek adabiy tilining imloviy me’yori.
2. Orfografiya va uning tamoyillari


Tayanch tushunchalar: orfografik belgi, noharfiy belgilar, diakritik belgilar, harf, alifbo, imlo, orfografiya, orfografik tamoyil, fonetik tamoyil, morfologik tamoyil, tarixiy-an’anaviy tamoyil, grafik-etomologik tamoyil, differensiatsiyalash tamoyili, O`zbek tilining Asosiy imlo qoidalari.

Hozirgi o`zbek adabiy tili, uning yozuvi tizimi ma’lum me’yorlarga solinadi. Adabiy tilning imlo qoidalari bu tildan foydalanuvchi barcha uchun umumiy va majburiydir. Imloviy me’yorlar va bunga doir imlo qoidalari adabiy til yozma shaklining qat’iylashuvi, takomilida belgilovchi omildir. Adabiy imloviy me’yorlarga doir asosiy talablar, yozuvga xos turg`un qoliplar til tarqqiyotining muayyan davri uchun qabul qilingan imlo qoidalarida mujassamlashgan bo`ladi.

Imloshunoslik (orfografiya) so`zlarni to`g`ri yozish tamoyillarini o`rgatuvchi fan hisoblanadi.