Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

Ajratilgan to`ldiruvchi o`zidan oldingi to`ldiruvchining ma’nosini izohlab keladi: Bolalarning eng kichigini, valini, oldin ko`rmabman. Ularning bir-birlariga, ayniqsa, kichkintoylarga bo`lgan mehrlari menga yoqdi.

Ajratilgan aniqlovchi shaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga qarashliligini ta’kidlab, ayirib ko`rsatish uchun qo`llanadi: G`ulomov, yalang bosh, tollar tagida aylanib yurardi. Tepalikda bir necha kishilarning, ayol va erkaklarning, qorasi ko`rindi.

Ajratilgan izohlovchilar ko`pincha egani izohlab keladi. Otam – Jamshid G`ulomov, zavodda ishlaydi. Navvatchi hamshira, sochi oq semiz xotin, Sadvarning kechasi ham kelganligini eslatdi.

GAP BO`LAKLARI BILAN ALOQAGA KIRISHMAYDIGAN BO`LAKLAR

Nutqda gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydigan birliklar ham qo`llanadi. Ular ma’no jihatidan gapga yoki uning biror bo`lagiga aloqador bo`ladi. Ularga undalma va kiritmalar kiradi.

UNDALMA

So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmet undalma deyiladi. Undalma gap bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydi, vergulbilan ajratiladi: Yurak, sensan mening sozim. Bolalar, qoidaga rioya qiling.

Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so`zlar bilan ifodalanadi. Bu jihatdan egaga o`hshaydi. Lekin ega kesim bilan bog`lanadi. Undalma esa kesim, yoki gapdagi biror bo`lak bilan bog`lanmaydi. Qiyos qiling: Daraxtlar meni tingladilar. Daraxtlar, meni tinglang.

Undalmali gaplarning kesimi ko`pincha birinchi va ikkinchi shaxsda bo`ladi: Bugun menga bir qarashib yubormaysanmi, Otabek? Seni kutamiz,Temur.

Undalmalarning gapdagi o`rni erkin bo`lib, gap boshida ham, o`rtasida ham, oxirida ham qo`llanishi mumkin.

Tuzilishiga ko`ra undalmalar yig`iq va yoyiq bo`ladi. Bitta so`z bilan ifodalangan undalma yig`iq undalma bo`ladi: Yo`q, singlim, bilgani yaxshi. Aniqlovchi yoki izohlovchilar bilan kengayib kelgan undalma yoyiq undalma sanaladi: O`g`lim O`rmonjon, bola bechorani cho`chitmagin. Saxiy quyosh, bizdan nuringni ayama!

Undash ma’nosini kuchaytirish uchun ba’zan undalma takror holda qo`llanishi mumkin: Bolam, jon bolam, o`zingni ehtiyot qil.

Undash ma’nosini ko`chaytirish maqsadida yana ular oldidan undovlar ham qo`llanishi mumkin: Hoy bola, menga qara!

Undalma, odatda gapdan vergul bilan ajratiladi. Lekin u alohida ohang bilan ajratilib aytilsa, undalmadan keyin undov belgisi qo`yiladi: Zafar! Oyimlar keldilar.

KIRITMALAR

So`zlovchining o`zi bayon etayotgan fikriga munosabatini bildirgan bo`lak kiritma deyiladi. Masalan: Shubhasiz, ko`prik shu yaqin joyda. Demak, ertalab uchrashamiz. Kiritmalar quyidagi ma’nolarni bildiradi:

• 
  ishonch va tasdiqni: albatta, shubhasiz, ma’lumki, haqiqatan, darhaqiqat;
  
• 
  gumonni bildiradi: valki, ehtimol, shekilli;
  
• 
  shodlik yoki achinishni: vaxtimga, afsuski, attang, esizgina;
  
• 
  fikrning qarashliligini: menimcha, uning aytishicha, o`ylashimcha, sizningcha;
  
• 
  fikrning tartibini: birinchidan, ikkinchidan, avvalo, nihoyat, oxiri;
  
• 
  fikrning oldingi fikr bilan bog`liqligini: demak, shunday qilib, aks holda, xullas, aksincha;
  
• 
  tasdiq yoki inkorni bildiradi: ha, yo`q, mayli, to`g`ri.
  

Kiritmalar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`ladi.

Sodda kiritmalar modal so`zlar, tartib sonlar, fe’l shakllari bilan ifodalanib, so`z va so`z-gap shaklida bo`ladi: Tamom bo`ldi, nazarimda. Qani, ichkariga kiring. Qumning tagi, aytaymi, issiq ekan.

Murakkab kiritmalar esa so`z birikmalari, kengaygan birikmalar va gaplar bilan ifodalanadi: Mening bilishimcha, sen hali bundan bexabarsan. Gapning po`stkallasini aytganda, ertaga jo`naymiz.