O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

O'zbekistonda  ijtimoiy-falsafiy  fikrlar  tarixidan.  Toshkent,  1995.  154—155- 

betlar.

209

---

4.  TASAWUF  FALSAFASI  VA  INSONNING 

RUHIY-MA’NAVIY  KAMOLOTI

a)  So‘fiyIik  va  tasawuf

0 ‘rta  asr  musulmon  faylasuflarining  inson  to‘g‘risidagi  qa- 

rashlarining  shakllanishida  va  uning  rivojlanishida  o‘sha  tarixiy 

davr  madaniy-ma’naviy  hayotida  yirik  ahamiyatga  ega  bo‘lgan 

soTiylik  ta’limotining  ta ’siri  sezilarli  bo‘ldi.

So‘fiylik  yoxud  so‘fizm  inson  ruhiy-ma’naviy  kamoloti  ha­

qidagi  turli  g‘oyaviy-nazariy  qarashlar,  axloqiy  qoidalar  va  ularni 

amalga  oshirish  yo‘llari  va  uslublari  xususidagi  ta’limotdir.  Ush­

bu  ta’limot  bir  butun,  yaxlit  sistemadan  iborat  bo‘lib,  o ‘zida 

ikki  asosiy  g‘oyaviy-nazariy  va  amaliy-uslubiy  bo'laklarni  bir- 

lashtiradi.  0 ‘sha  bir  butun  sistemaning  g‘oyaviy-nazariy  qismi 

musulmon  falsafasida  tasawuf,  deb  ataladi.  Tasawuf  so‘fiylikning 

g'oyaviy-nazariy  asosini  tashkil  etadi.

Afsuski,  ilmiy-falsafiy  adabiyotlarda  «tasawuf»  va  «so‘fiylik» 

tushunchalari  biri  —  ikkinchisidan  farqlanmasdan  ishlatildi.  Bun­

day  anglashilmovchiliklar  hanuzgacha  davom  etmoqda.  Natijada, 

so‘fiylikning  g‘oyaviy-nazariy  asoslari  bilan  uning  amaliyoti 

qo‘shib-qorib  yuborilmoqda.  Ko‘pchilik  hollarda  «so‘fiylik»  va 

«tasawuf»,  «so‘fiy»  va  «mutasawuf»  tushunchalari  bir  xil  ma’noda 

ishlatiladi1.  Ayrim  hollarda  «so‘fiy»  tushunchasi  tarkidunyochilik 

bilan  shug‘ullanuvchi  darvish,  qalandar,  zohidga  nisbatan 

qo'llanildi2.  Chuqurroq  o‘ylab  ko‘rsak,  «so‘fiylik»  va  «tasawuf» 

tushunchalari  o‘xshash  bo‘lsada,  mazmunan  tubdan  farq  qila­

di,  ya’ni  so‘fiylik  haqida  fikr  yuritganda,  uning  g‘oyaviy-nazariy 

va  amaliy  tomonlarining  farqiga  borish  zarur3.

SoTiylik  axloqiy  qoidalar,  turmush  tarzi  talablarining  yig‘indisi 

sifatida  VII  asrning  oxiri  va  VIII  asrning  boshlarida  Kufa, 

Bag‘dod,  Basra  shaharlarida  vujudga  keldi.  0 ‘z  taraqqiyotining 

dastlabki  bosqichlarida  u  ko‘pincha  amaliy  xarakterga  ega  edi.