O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

«Armiyani  boshqarish  prinsipi»  kabi  asarlari  ilmiy  jamoatchilikka 

yaxshi  m a’lum.  (Jning  eng  yirik  asari  «Axloqi  Jaloliy»  maktab  va  madrasalarda 

o ‘quv  qo‘llanma  sifatida  keng  foydalanilgan.

2  Jaloliddin  Davoniy.  N ur-ul-H idoya.  O'zbekistonda  ijtimoiy-falsafiy  fikrlar  tari- 

xidan.  Toshkent,  1995,  133-bet.

207

---

Davoniyning  fikriga  muvofiq,  insonning  aqliy  qobiliyatlari 

tug‘ma  bo‘lishi  yoki  kundalik  faoliyat  jarayonida  shakllanishi 

mumkin.  Insonning  tug‘ma  aqliy  qobiliyatiga:  zehn  o ‘tkirligi, 

faraz  qilish,  hamfikrlilikni  kiritadi.  Shuningdek,  insonda  aqliy 

qobiliyatlar  yashashi,  mehnat  qilishi,  o‘qishi  davomida  ham 

hosil  bo'ladi.  Buning  uchun  inson  yashayotgan  tashqi  muhit 

alohida  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Donolik  aqllilik  mahsuli  bo‘lib, 

uning  eng  muhim  ko‘rsatkichlari:  xotira  mustahkamligi,  fahm 

tezligi,  iqtidorlilik,  zehn  o‘tkirligi,  deb  hisoblaydi.  Shunday  qilib, 

Davoniy  inson  aqliy  qobiliyatlarini  aniqlovchi  mezonlarni  belgi- 

lab  berishga  harakat  qiladi.

Eronlik  faylasufning  e’tirof  etishicha,  insondagi  barcha  axloqiy 

fazilatlar,  xislatlar,  aqliy  qobiliyatlar,  kasbga  xos  malakalar  ta’lim 

va  tarbiyaning  natijasidir.  Xususan,  bola  tug‘ilgan  vaqtda  unda  hech 

qanday  nuqson  bo‘lmaydi.  Unda  mavjud  bo'lgan  barcha  fazilatlar, 

xislatlar  yoki  salbiy  holatlar  esa  tarbiya  jarayonida  hosil  bo‘ladi. 

Shuning  uchun  bolada  yaxshi  fazilatlar,  xislatlar,  qobiliyatlar  va 

kasbga  xos  malakalarni  hosil  qilish  uchun  tarbiyani  yoshligidan, 

hatto  tug‘ilganidan  boshlab  amalga  oshirish  darkor.

'  Odam  to ‘g‘risidagi  qarashlar  bolalarda  ijtimoiy  muhit  ta’sirida 

shakllanadi,  yaxshi-yomon  malakalar,  qobiliyatlar  hosil  bo‘ladi. 

Bola  qalbi  toza  taxtaga  o‘xshaydi.  Unga  har  qanday  tasvirni  be- 

malol,  osongina  tushirish  mumkin.  Davoniy  fikriga  muvofiq, 

insonda  tayyor  xulq-atvor  bo‘lmaydi.  U  ijtimoiy  muhit,  ayniq­

sa,  maktab  ta’sirida  hosil  bo‘ladi.  Shuning  uchun  bolalarning 

qobiliyatli,  iqtidorli  bo‘lishi  o‘qituvchiga  ham  bog‘liq.  O'z  nav­

batida,  o ‘qituvchini  sevishga,  hurm at  qilishga  chaqiradi. 

0 ‘qituvchini  haqiqiy  m a’naviy  ota  deb  hisoblaydi.

Jaloliddin  Davoniy  inson  faoliyatini  axloq  va  qonun  yor­

damida  jamiyat  manfaati  tomon  boshqarish  mumkin  ekanligiga 

ishonadi.  Har  qanday  johillikni,  nodonlikni  bartaraf  etish  yo'llari 

va  vositalarini  izlaydi.  U  o ‘zining  «Axloqiy  Jaloliy»  asarida1 

shaharni  (davlatni)  fozil  va  johilga  bo‘ladi.  Fozil  shaharda  baxt- 

sizlikka  olib  boruvchi  barcha  yo‘llar  berkitilgan.  Chunki  bunday 

shaharni  bilimli,  jasur  kishilar  boshqaradilar.  Bu  yerda  insof, 

adolat  tamoyillari  hukmron.  Odamlar  belgilangan  qoida  va  qonun- 

larga  rioya  qiladilar.  Johil  shaharda  esa  odamlar  baxtsizlik  va  falokat