O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Qarang:  Xusayn  Voiz  Koshifiy.  Futuw atnom ai  Sultoniy  yoxud  javonmardlik 

tariqati.  Toshkent,  1994.

2  Qarang:  Shapalo  A.B.  Mazhablar  va  tariqatlar  tarixi.  Anqara-Istanbul,  1964.

215

---

diy,  Faxriddin  ar-Roziy  ibn  al-Faridalarning  suhbatlaridan 

bahramand  bo‘ldi.

Mutakallimlik  g‘oyalari  ta ’sirida  Muhyiddin  Arabiy  musul­

mon  falsafasida  vujudiyun  nomi  bilan  mashhur  bo‘lgan  «vah- 

dati  vujud»  ta’limotini  yaratdi.  Ushbu  ta’limotga  asosan,  Xudo 

va  inson  borlig‘i  bir  butunlikni,  birlikni  tashkil  etadi.  Xudo 

bilan  insonning  birligi  to ‘g‘risidagi  ta ’limot,  Xudo  bilan  inson­

ni,  bir-biriga  qarama-qarshi  qo‘yuvchi  aqidalarga  nisbatan  ilg‘or 

fikr  edi.  Xuddi  shuning  uchun  ham  «vahdati  vujud»  ta’limoti 

musulmon  falsafasida  nafaqat  hurfikrlilik,  balki  insonparvarlik 

g‘oyalarining  rivojlanishida  ham  mustahkam  asos  vazifasini  ba- 

jaradi.  0 ‘z  navbatida,  «vahdati  vujud»  ta’limoti  ruhni,  jonni 

tanadan  ajratishga,  jonni  tanaga,  m a’naviylikni  moddiylikka 

qarama-qarshi  qo'yishga  asta-sekin  barham  bera  boshladi.

0 ‘rta  asr  xristian  falsafasida  Xudo  insonga  o‘xshaydi,  deb 

ta ’riflangan  bo‘lsa,  musulmon  faylasuflarining  asarlarida  Xudo 

o‘zidan  boshqa  hech  kimga  o‘xshamaydi,  deb  tushuntirilar  edi. 

Muhyiddin  Arabiy  o‘rta  asr  musulmon  falsafasida  birinchilardan 

bo‘lib,  inson  bilan  Xudo  orasidagi  o‘xshashIik  alomatlari  mavjud 

ekanligini  tushuntirishga  harakat  qildi.  Muhyiddin  Arabiyning  tu­

shuntirishicha  «Xudo  u  yoki  bu  qiyofada  ikki  bor  namoyon 

bo‘lmasada»',  odamlar  uchun  anglab  bo‘lmas  sir  hisoblangan. 

U  turli  ismlari  bilan  kishilarni  o‘zi  tomon  chorlab  turadi.  Olz 

fikrini  isbotlash  uchun  Qur’oni  Karimda  Xudoning  99  ismi  bor 

ekanligini  eslab  o‘tadi.

Muhyiddin  Arabiyning  fikriga  muvofiq,  Xudo  haqida  aql  tili 

bilan  gapirish  mumkin,  lekin  aql  kuchi  bilan  uni  bilib  bo‘lmaydi. 

Aql  isbot  talab  qiladi,  dalil,  tajriba  bilan  ish  ko‘radi.  Vaholan- 

ki,  Xudoning  borligini,  uning  turli  fazilatlari,  xislatlarini  dalil 

orqali  isbotlash  mushkul.  Chunki  Xudoning  fazilatlari,  xislatlari 

aql  doirasiga  sig‘maydi.

Muhyiddin  Arabiy  o‘zining  «Fusus  ul-hikam»  kitobida  in- 

sonni  «borliqning  yig‘indisi»,  deb  tushuntiradi.  Borliq  inson  tufayli 

chinakam  tirik  holga  kiradi.  Shuning  uchun  ham  inson  butun 

borliqning,  ya’ni  borliqning  turli  shakllarining  xulosasi,  yakuni